Экология

Ирбэт тоҥ – ураты эйгэ. Үөрэппит дьон сыллата сир ирэн иһэрин бэлиэтииллэр. Ол курдук, холобур ГИМЕИН үлэһиттэрэ бэлиэтииллэринэн, урут Дьокуускайга сыллааҕы орто температура 10-ча кыраадыс эбит буоллаҕына, билигин -7-7,5 буолла. 

Сир ириитэ араас фактортан тахсар. Манна киһи дьайыыта биир сүрүн оруолу ылар. Кэрээнэ суох маһы кэрдии, араас бырамыысыланнас  эко-систиэмэни алдьатар адьынаттаах.

Наукаҕа тирэҕирэн

Арассыыйа наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥу чинчийэр научнай институтун дириэктэрин наукаҕа солбуйааччы, география наукатын хандьыдаата Александр Федоров:

- Сир ийэ айыллыаҕыттан килиимэт сылыйыытын да, тымныйыытын да балаһа кэмнэрэ солбуйса тураллар. Ааспыт уон тыһыынча сыл устата килиимэт сылыйыыта алта төгүл кэлэ сылдьыбыт, олортон саамай улаханнара биэс-сэттэ тыһыынча сыл анараа өттүгэр буолбут, ол кэмҥэ аан дойдутааҕы сыллааҕы орто температурата 1,5 С кыраадыс сылыйбыт эбит.

Килиимэт сылыйыыта 1990-с сыллартан күүскэ бара турар. Манна ордук Хотугу полюстан чугас сытар ирбэт тоҥноох дойдулар: Аляска, Канада, Гренландия, Арассыыйа Арктикатааҕы өттө, ол иһигэр Саха сирэ хабылыннылар. Өскөтүн аан дойду үрдүнэн сыллааҕы орто температура 0,7 кыраадыс сылыйбыт эбит буоллаҕына, бу дойдуларга 2-3,5 С кыраадыска тиийдэ. Саха сирин ыллахха, Дьокуускайга салгын температурата 1830 сылтан саҕалаан кээмэйдэнэр. Ити кэмтэн түмүллүбүт чахчынан көрдөххө, 1980-с сылларга диэри улахан уларыйыы суох, онтон кэлиҥҥи түөрт уон сыл устатыгар салгын сыллааҕы орто температурата 2,5 С курдук үрдээбит. Ол курдук, 1970-с сылларга -10 С буоллаҕына, билигин - 7,5 С. Оттон хотугу улуустарга сыллааҕы орто температура 1,5-2 С сылыйбыт. Килиимэт уларыйан, киин уонна илин эҥэр улуустар температуралара соҕурууҥҥу улуустар (Өлүөхүмэ, Ленскэй) киэннэрин курдук буолбутун, кыһыммыт быдан сымнаабытын билэ сылдьаҕыт.

Ирбэт тоҥ тарҕанан сытыыта тус-туһунан. Киин, илин эҥэр уонна хотугу улуустарга ирбэт тоҥ балаһата 300-1000 миэтэрэ халыҥынан биир күдьүс кэлимсэ тэнийбит буоллаҕына, соҕурууҥҥу улуустарга бысталаммыт арыылар курдук сытар уонна чараас. Холобур, Ленскэй улууһугар ирбэт тоҥ сүрүннээн маардарга эрэ баар. Өлүөнэ уонна Амма өрүстэр кирбиитигэр сытар илин эҥэр улуустар алаастарынан биллэллэр. Алаас диэн хаһан эрэ түҥ былыр, эмиэ сылыйыы кэмигэр, ирбэт тоҥ ириитин түмүгэр үөскээбит, ортотугар күөллээх эбэтэр көлүйэлээх, ону тула хонуу (мэччирэҥ биитэр ходуһа) сирдээх, үрдүк сыырдаах, ол үөһэ ойуурунан эргиччи тулаламмыт сир. Сүөһүнү иитиигэ табыгастааҕын иһин, өбүгэлэрбит алаастарынан тарҕанан олорбуттара, кэлин олорго бөһүөлэктэр үөскээбиттэрэ. Дьэ, бу улуустарга ирбэт тоҥ балаһата биир күдьүс кэлимсэ тэнийэн сытар, итиэннэ сир аннынааҕы ытаһа мууһа бэрт чугас баар. Алаастар, бааһыналар уонна бөһүөлэктэр кытыыларыгар “быллаардар” диэн ааттанар, былларыттан тахсыбыт курдук төгүрүк, дьоҕус томтордордоох уонна олору иилии сииктээх, сороҕор уулаах аппалардаах сирдэр баар буолалларын өйдөөн көрөргүт чахчы. Итилэр сир аннынааҕы ытаһа муус ириититтэн үөскээбиттэр. Бүлүү эргин улуустарга урут быллаардар суох буолаллара эрээри, бу кэнники сылларга Үөһээ Бүлүү, Ньурба диэки көстүтэлээн эрэллэр. Оттон бэс ойуурдаах, кумахтаах уонна кумах булкаастаах сирдэр муустара суох буолан, ирбиттэрин да иннигэр, улаханнык айгыраабаттар. Онон, итинник сирдэргэ, холобур, өрүстэр сүнньүлэригэр, Бүлүү куоратыгар, Солобуда Амматыгар, Туймаада хочотугар итинник куттал суоһаабат.

Ол эрээри ирбэт тоҥ зонатыгар бырамыысыланнай маһы кэрдии туспа дьайыыны үөскэтиэн сөп диэн учуонайдар сабаҕалыыллар.

Ол курдук, геолого-минералогическай наука хандьыдаата, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт лабораториятын сэбиэдиссэйэ Семен Готовцев:

- Тыабыт баар буолан, ирбэт тоҥмут этэҥҥэ турарын бары өйдүөхпүтүн наада. Саха сирэ бэрт аҕыйах сөҥүүлээх. Ардах-хаар сөҥүүтүн сыллааҕы нуормата баара-суоҕа 250 мм! Аан дойдуга бачча аҕыйах сөҥүү кумах куйаарга эрэ түһэр, онон ирбэт тоҥмут суоҕа буоллар, оппут-маспыт үүнүө суоҕа этэ. Билигин баар тыабыт сир сайыҥҥы ириитигэр тахсар уунан утахтанан үүнэр. Ардах уутун 80 %-на салгыҥҥа көтөр. Онон тыабыт, оппут-маспыт ирбэт тоҥу кытта ыкса сибээстээхтэр. Илин эҥээр улуустар ирбэт тоҥнорун муустара килииннии үүммүт, мууһуруу үйэтин саҕана сир хайыта тоҥууларыгар уу киирэн үөскээбит муустар буолаллар. Үөһээ төбөлөрө тыалаах сиргэ миэтэрэ аҥаарыгар, аһаҕас сирдэргэ 1,5-2 миэтэрэ дириҥҥэ сыталлар. Билигин сир сайыҥҥы ириитэ улаатан, маннык муустар ирэн эрэллэринэн сир алдьаныыта барар. Ыаллар дьиэлэрин акылаатын көһөрөр, оһохторун хас сыл аайы өрөмүөннүүр кыһалҕаланнылар.

Амма сүнньүн тыатын кэрдии Саха сирин ирбэт тоҥун суох оҥорууга бастакы хардыы буолар. Биһиги институппут хайаан да ону утарар үлэни күүскэ ыытыа, тыаны кэрдэр үлэни ыытары тохтоторго наукаҕа тирэҕирэн түмүктэри оҥоруо.

Аан дойдуга куттал суоһуур

Былырыын Чурапчыга «Люди на мерзлотных ландшафтах» диэн аан дойдутааҕы сэминээр буолбута. Бу сэминээр 1СЕ 7А/ «Переходящая и изменяющаяся окружающая среда, закон, человеческая среда и мир» диэн Лапландскайдааҕы университет (Финляндия) уонна Дюрхам университетын (Великобритания) бырыйыактарын чэрчитинэн ыытыллыбыта. Тэрээһини Ил Түмэн дьокутаата Михаил Гуляев иилээн-саҕалаан ыыппыта. Манна Арассыыйа наукаларын академиятын (РАН) ирбэт тоҥу чинчийэр үнүстүүтүн үлэһиттэрэ, Финляндия Лапландскай университетын Арктическай киинин чинчийээччи-профессора Анна Штаммлер-Госсман, Саха сирин экологтара кыттыыны ылбыттара. Төҥүлү күөлүн, Нуораҕана алаастарын, Мугудай нэһилиэгин тулалыыр айылҕаны чинчийбиттэрэ. Сэминээргэ тыа сиригэр ириэрии баран иһэрин дакаастыыр уларыйыылары хайдах тохтотуохха сөбүн, итиэннэ ирбэт тоҥ кыылга-сүөлгэ, киһиэхэ, уопсастыбаҕа бүттүүнүгэр дьайар суолталааҕын туһунан сэргэх кэпсэтии тахсыбыта.

Килиимэт ириитэ бүтүн аан дойдуну аймыыр. Манна, бастатан туран, улахан охсууну экэниэмикэ ылар.

Бу өттүгэр экспертэр 2019 cыллаахха чинчийии ыыппыттар. Онно көрдөххө, Арктика зонатыгар турар 70 % инфраструктура уонна 1200 поселение ирбэт тоҥ оройуонугар хапсаллар эбит. Итийии маннык тэтимнээх бардаҕына, 2050 сылга ирбэт тоҥ ууллар кутталлаах.

Маннык сыыппаралар 2018 сыллаах чинчийиигэ эмиэ бэлиэтэммиттэр. "Natural Communications" сурунаалга панарктическай инфраструктура 48-87 % XXI үйэ ортотугар ууллар кутталлаах диэн суруллубут. «Ордук тимир суол алдьанара күүтүллэр. Холобур, 470 биэрэстэлээх Бованенково-Обскай тимир суола саарбах дьылҕалаах. Олорор сир-уот инфраструктурата эмиэ халбархай. 1200 поселение ирбэт тоҥ ордук кутталлаах зонатыгар турар. Биһиги чинчийиибит көрдөрөллөрүнэн, ньиэби уонна айылҕа гааһын таһар киин маршруттар алдьанар-кээһэнэр кутталлаахтар: 1590 биэрэстэлээх "Илин Сибиир-Тиихэй акыйаан" турба ситимэ, Ямало-Ненецкэй эрэгийиэнтэн саҕаланар 1260 биэрэстэлээх бөдөҥ гаас турбалара, Трансаляскинскай ньиэп 550 биэрэстэлээх тиһигэ 2050 сыллаахха ууллар кутталлаах ирбэт тоҥунан тайаан бараллар.

Дьэ, санаан көрдөххө, бу үлүгэрдээх баараҕай тутуулар сыыйа-баайа (ол өссө үчүгэйгэ) эбэтэр эмискэ сууллар, тоҕо барар, түҥнэстэр түгэннэригэр төһөлөөх хоромньу тахсыаҕай?!

Учуонайдар маны эмиэ хаста да быһа барыллаан сыаналаан көрбүттэр. Ол курдук, “Nature» сурунаалга тахсыбыт 2019 сыллаах чинчийии түмүгүнэн, бүтүн аан дойду экэниэмикэтигэр аҥардас Арктика ирбэт тоҥо ууллуутуттан тахсар хоромньу уопсай суумата 24,8 трлн, бэл, 66,9 трлн дуолларга тэҥнэһэр.

Оттон Арассыыйаҕа тахсыахтаах хормньуну Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын министиэристибэтэ аахпыт. Ол курдук, Арассыыйа сылга 50-150 млрд солк. сүтэрэрин бэлиэтииллэр.

Онон билиҥҥэттэн ирбэт тоҥу харыстыыр уонна ириини бытаардар ньымалары тобулар тоҕоостоох.

Итийии туһалаах буолаарай?

Ирбэт тоҥ ирэрэ куһаҕан эрэ өрүттээх дуо? Баҕар, килиимэт итийэн, олохпут-дьаһахпыт саҥалыы тыыннаныа, куруук хаарга баттаппыт эрэгийиэннэр сайыннара уһаарай? Саха дьоно барахсан сайыммытын уһатар, кыһыммытын кылгатар баҕабыт ханна бараахтыай...

Ол эрээри Росгидромет бэлиэтииринэн, итийии буолар түгэнигэр, дьиэ-уот сайыҥҥы кэмҥэ нуорманы таһынан сылыйара бэлиэтэнэр чинчилээх. "Оттук ночоотунааҕар кондиционер туруоруутугар, дьиэни сөрүүкэтиигэ быдан элбэх ороскуот тахсар", -- диэн этэр Экэниэмикэ үрдүкү оскуолатын тулалыыр эйгэҕэ уонна айылҕа ресурсаларыгар экэниэмикэтин Киинин дириэктэрэ Георгий Сафонов.

Маны таһынан, килиимэт уларыйыыта киһи доруобуйатыгар охсуулаах. Биир өттүттэн көрдөххө, тымныйан ыалдьыы ахсаана аҕыйыыр буоллаҕына, куйаас күн сүрэх, хаан, тыынар уорган ыарыылаах дьоҥҥо, оҕолорго, кырдьаҕастарга туспа ыарыы, өлүү үксүүр.  Сыстыганнаах ыарыы тарҕанара түргэтиир.

Сымнаһыар килиимэккэ тыа хаһаайыстыбата тупсар диэн өйдөбүл баар. Уһун сайыҥҥа өлгөм үүнүүнү ылар оруннаах курдук. Бүтүн аан дойдутааҕы айылҕа пуондатын "Килиимэт уонна энэргиэтикэ" диэн биэриитин салайааччыта Алексей Кокорин научнай үлэтигэр суруйарынан, кырдьык, 2010 сыллаахха диэри үүнүүнү ылыы үрдүк таһымҥа тахсыбыт. Ол гынан баран, 2010 уонна 2012 сылларга эмискэ кураан туран, бурдук үүнүүтэ түспүт. Бу килиимэт уларыйыытын кытта быһаччы ситимнээх – сир уута элбээн, улахан халаан уута кэлиитэ, туораахтаах үүнээйи ситэр кэмин уһуурунааҕар быдан ороскуоттааҕа көстөн тахсара дакаастаммыт.

"Хоту сиргэ култуурунай үүнээйилэри олордуу сайдыан сөп" диэн сабаҕалааһын эмиэ баар. Ол эрээри манна билиҥҥэттэн улахан үп кутуллара ирдэнэр. Итиэннэ уопуттаах үлэһиттэр, саҥалыы сыһыан баар буолуохтааҕа биллэр. Маны сэргэ билиҥҥитэ сымнаһыар айылҕалаах эрэгийиэннэргэ кураан турара сабаҕаланар. Манна эмиэ олорон биэрэр табыллыбат. Балысхан харчы хамсааһына экэниэмикэҕэ улахан охсуулаах буолара саарбахтаммат. Онно бэлэмнээхпит дуо?

Оччотугар олорон кэлбит укулааппытын харыстыырбыт быдан барыстаах буолан тахсар эбээт. Төһө да сайдыы суолун тэллэрбит, айылҕаны утары баран үчүгэйгэ тиксэрбит саарбах. Айылҕаны харыстааһын, ирбэт тоҥу чөл тутуу киһи аймах инникитин таайар дьылҕалаах буолаарай...

Ирбэт тоҥ сокуон өттүнэн көмүскэллээх буолуохтаах

Бүгүҥҥү күҥҥэ Арассыыйаҕа ирбэт тоҥу харыстааһыҥҥа уонна туһаныыга нуормалыыр-правовой аахталар суохтар, ол оннугар СНИПтэр эрэ бааллар. Олорго ирбэт тоҥу харыстааһын боппуруостара сүбэлиир майгылаахтар, итиэннэ глобальнай сылыйыы эбэтэр килиимэт уларыйыытын содуллара учуоттамматтар.

"Онон анал бэдэрээлинэй сокуон киирдэҕинэ, айылҕаҕа барар ураты уларыйыылар хонтуруолга ылыллыахтара" диэн Ил Түмэн Арктика ресурсаларыгар туһуламмыт "төгүрүк остуолугар" кэпсэппиттэрэ.

Парламент сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев: "Ирбэт тоҥу сөптөөхтүк туһаныы уонна харыстааһын диэн бэдэрээлинэй сокуон барылын парламент оҥорбута", -- диэн иһитиннэрбитэ. «Мантан салгыы докумуон бэдэрээлинэй таһымҥа ылыллара наада. Оччоҕуна аҥардас олохтоох эрэ нэһилиэнньэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа сирэ-уота чөл, ол аата экэниэмикэ, олох-дьаһах бары эйгэтэ бигэ туруктаах буолуоҕа. Хоту сиргэ вахтанан үлэ, сири туһаныы, табаһыттар, булчуттар, балыксыттар бырааптара мантан быһаччы тутулуктаах», -- диэн Владимир Михайлович тоһоҕолоон этэр.

2020 cыл ыам ыйын 29 күнүгэр Норильскайга улахан саахал буолбута ирбэт тоҥу кытта быһаччы сибээстээх. Манна ТЭЦ-3 резервуара уонна бетон былаһаакката сир ириититтэн көөрөттөн, 21 163 туонна ньиэп Далдыкан уонна Амбарнай өрүстэргэ түһэн, тулалыыр айылҕаҕа сүдү хоромньуну таһаарбыта. "Маны үпкэ таһаардахха, 147,8 млрд солк. тэҥнэһэр", -- диэн Росприроднадзор иһитиннэрэр.

Онон алдьархай ааҥныы илигинэ, эрдэттэн дьаһанар хаһан баҕарар улахан оруоллаах. Ирбэт тоҥу сокуонунан харыстыыр саамай сөптөөх дьаһал буолуох тустаах.

Санатар буоллахха, Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр Экологическай доктрина 2002 сылга ылыллыбыта. Бу докумуон дойду бүтүннүүтүн сиригэр-уотугар уһун болдьохтоох уопсай экологическай бэлиитикэни быһаарбыта, итиэннэ ити бэлиитикэ стратегическай сыалларын, соруктарын, олоххо киллэриллэр туһаайыыларын төрүтүнэн буолбута. 2012 сылга Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ 2030 сылга диэри Арассыыйа экологическай сайдыытын эйгэтигэр судаарыстыбаннай бэлиитикэ төрүттэрин бигэргэппитэ. Ол кэннэ Арассыыйа Бырабыыталыстыбата судаарыстыба экологическай бэлиитикэтин олоххо киллэрэр дьаһаллар Былааннарын бигэргэппитэ.

Ол эрээри Арассыыйа киэҥ-куоҥ сиригэр-уотугар айылҕа, география уонна килиимэт усулуобуйаларынан тосту уратылаһар эрэгийиэннэр бааллар, олорго туспа экологическай уонна айылҕаны харыстыыр сыһыаннар олохтонуохтаахтар. Итинник айылҕа, экология өттүнэн уратылардаах эрэгийиэннэртэн биирдэстэринэн Саха сирэ буолар.

Оттон Саха Өрөспүүбүлүкэтин Экологическай доктрината 2016 сыллаахха ахсынньы 20 күнүгэр Ил Түмэн уурааҕынан ылыллыбыта. Туох баар ылыллар сокуоннар, бырагыраамалар, тустаах докумуоннар Экологическай доктринаҕа олоҕуруохтаахтар, онно сөп түбэһиэхтээхтэр уонна өрөспүүбүлүкэҕэ айылҕаны харыстааһын ирдэбиллэрин халбаҥнаабакка тутуһуллуохтаах.

Саха сирэ Арассыыйа атын субъектарыттан бастакынан маннык доктринаны ылыммытын үгүс эрэгийиэн сэргии көрбүтэ. Сорох субъектар бэйэлэрин айылҕаларын харыстыыр сокуоннары күүһүрдэн эрэллэр.

Аны туран, экологическай кодекс оҥоһуллан, олоххо киириэхтээх. Билиҥҥи туругунан, Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтэ бу докумуону бэлэмнии сылдьар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ бу өттүгэр үлэ барбат диир сыыһа. Сокуону оҥорууга парламент күүскэ үлэлэһэр. Айылҕа харыстабылыгар, төрүт олохтоох омук сирин-уотун көмүскээһиҥҥэ, үгэс буолбут дьарыктар күөмчүлэммэттэрин туһугар ситимнээх үлэ ыытыллар. Ол эрээри бу сокуоннары таба туһаныыга, түргэн-тарҕан быһаарыыны ылыныыга олорон биэрэрбит баар суол. Хомойуох иһин, билиҥҥи олоххо хабахха тыыныы, бэйэ эрэ иннин көрүнүү, дьаарханыы баһылыыр-көһүлүүр буолла.

Ыаллыы эрэгийиэннэри түмэ тардыах

Манна даҕатан эттэххэ, Айылҕаны харыстааһыҥҥа, ирбэт тоҥу чинчийиигэ уонна бырамыысыланнай мастааптаах маһы кэрдиигэ Саха сирэ бэйэтэ эрэ буолбакка, Арассыыйа атын, ордук хотугу уонна ыаллыы сытар субъектары кытта ситимнээх үлэни ыытара оруннаах. Балар уопуттарын ылынан, сыыһаларыгар олоҕуран, хардарыта сибээһи тутан үлэлээтэххэ тахсыылаах буолара саарбахтаммат.

Холобур, Амурскай уобалас, Хабаровскай кыраай, Иркутскай маһа-ото эмиэ күүскэ кэрдиллэн, нэһилиэнньэ айманарын сонуннарга, интэриниэт ситимиттэн истэ, билэ олоробут.

"Улахан халаан уута эмиэ маһы кэрдииттэн тахсар", -- диэн дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин этэн турардаах. Ол курдук, былырыын Иркутскайга халаан уута нуорманы сабардаан, улахан хоромньуну таһаарбыта. Владимир Путин онно оробуочай сырыыга сылдьан, маһы кэрээнэ суох кэрдии сир инчэйэригэр тириэрдэр диэн эппитэ: «Госсэбиэт мунньаҕар бу боппуруоһу хайаан да дьүүллэһэр наада. Маһы кэрдии сир ньуура ирэригэр тириэрдиэн сөп. Ойууру кэрдэри уопсайынан хонтуруолга ылар кэммит кэллэ. Бу аҥардас эрэгийиэннэр көрүүлэригэр буолбакка, бэдэрээлинэй таһымҥа тахсар боппуруос буолар».

Красноярскай кыраайга маһы кэрдии күүскэ барар. Аҥардас биир сыл иһигэр 5 мөл.куб. маһы тас дойдулар атыылаһаллара биллэр. Мантан 4,1 мөлүйүөн кубометр мас Кытайга тахсар эбит. Уопсайа 50 дойду маһы экспорка ылар.

Бу официальнай дааннайдар. Оттон легальнайа суох мас кэрдээччилэри ылан көрүөх. Төһөлөөх мас хоро таһылларын көрөн турбут суох... Кистэл буолбатах, сыллата «хара лесорубтар» дьыалаларын ааҕан сиппэккин.

Бу биһиги эрэгийиэҥҥэ маһы кэрдээри сылдьар «Вудленд24», «Ангара» хампаанньалар Иркутскай маһын бараабыт сурахтара үһү-бадах курдук эрэ иһиллэр. Маны эмиэ миэстэтигэр тиийэн, көрөн-истэн, үөрэтэн, чинчийэн баран биирдэ биһиги сирбитигэр-уоппутугар саантыыры көҥүллүөх баар.

"Ыт ыксаан-ыксаан, хараҕа суох оҕону төрөтөр" диэн өс хоһооно баар. Айылҕа алдьаныыта – оҕо оонньуута буолбатах. Муннукка-ханныка күрэнэр, куотунар, хойох хостоһор дуона суох. Эппиэтинэһи ылынан, киһи аймах өркөн өйдөөхтөрүн түмэн, дириҥ ис хоһоонноох үлэни ыытар, бары өттүттэн үөрэтэр, чинчийэр ирдэнэр. Ирбэт тоҥу төһө кыалларынан өр тутар, харыстыыр наадатын өйдүөх тустаахпыт.