Экология

Сылын аайы үөскүүр куттал

Саха сиригэр сылын аайы ойуур баһаарын кыһалҕата ааҥныыр. Быйыл ыам ыйын 11 күнүттэн өрөспүүбүлүкэҕэ баһаартан сэрэхтээх буолуу, оттон ыам ыйын 27 күнүгэр муҥутуур сэрэхтээх буолуу ураты эрэсиимнэрин биллэрбиттэрэ.

 Тоҕо маннык дьаһаннылар диир буоллахха, баһаартан сэрэхтээх буолуу кэмин биллэриэхтэриттэн уопсайа 22 тыһ. га сиринэн 100-тэн тахса ойуур баһаара турбут. Онтон уратытык харыстанар айылҕа сиригэр-уотугар 1286 га иэнинэн 75 ойуур баһаара кытыастыбыт.

Айылҕа харыстабылын борокуратуурата Сунтаарга уонна кэккэ ойуур баһаардара дьон сыыһа-халты туттуутуттан тахсыбытын быһаарбыта уонна бу күннэргэ сонуннары тарҕатар сириэстибэлэргэ ойуур баһаара туохтан үөскүүрүн быһаарар суругу ыыппыта.

Уот турарын төрүөтэ

Былырыын сайын үтүөтэ эмиэ ойуур баһаарын кытары охсуһууга ааспыта. Барыта 2000-тан тахса ойуур баһаарын туочуката бэлиэтэммитэ. Хоту улуустарга уот күүскэ турбута: Орто Халымаҕа, Муомаҕа, Абыйга, Эбээн Бытантайга, Дьааҥыга.

Оччолорго социальнай ситиминэн тарҕаммыт ыарахан хартыынаны өйдүүр буолуохтааххыт. Сыбаатайдар нэһилиэктэрин бу салаан ылыах курдук чугаһаабыт уоту кытта охсуһа сылдьалларын. Ол көстүү быйыл эмиэ хатыланна. Сунтаарга, Ньурбаҕа хас да сиринэн ойуур баһаара туран, нэһилиэктэргэ чугаһаан, улахан кутталы үөскэппитэ. Оттон үөһэ эппит Айылҕа харыстабылын борокуратууратыгар иһитиннэрбиттэринэн, былырыын турбут ойуур баһаардарын үксэ ардаҕа суох этиҥнээх чаҕылхантан умайан тахсыбыт эбит. Бу маннык төрүөтүнэн үөскүүр баһаардар сылын аайы элбииллэр: 2018 сыллаахха ардаҕа суох этиҥнээх чаҕылхантан 603 туочукаҕа уот күүдэпчилэммит буоллаҕына, 2019 сылга – 1803, 2020 сылга -- 1900.

Ойуур баһаара үөскүүрүн иккис төрүөтүнэн киһи бэйэтэ буолар. Ол эбэтэр ыам ыйыгар сылаас күннэр турааттарын кытта, дьон-сэргэ ойуурга дьулуһар: үлэлээччитэ үлэлии, сынньанааччыта сынньана. Былырыыҥҥы оту өртүүллэр, бөҕү-саҕы уматаллар, кутаа уоту оттон, эт үтэллэр. Маныаха баһаартан сэрэхтээх буолуу быраабылатын тутуспаттар. Ол курдук, 2019 сылтан бу бүгүҥҥү күҥҥэ диэри дьон дьалаҕай туттуутуттан тахсыбыт ойуур баһаарын ахсаана 35-тэн 70 диэри улааппыт.

Үһүс төрүөтүнэн өссө буолуон сөп – хара тыа ортотунан ааһар, кэлиҥҥи сылларга мастарынан саба үүммүт солооһуҥҥа үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ эргэрэн суулларыттан. Өссө куйаас күннээх күн өстүөкүлэ үлтүркэйиттэн сардаҥа уота тэйэн сахпыт кыымыттан уот барыан сөп.

Айылҕа харыстабылын борокуратууратыгар кэпсээбиттэринэн, ойуур баһаара ордук өрөбүл күннэргэ уонна бултааһын көҥүллэммит кэмигэр турар эбит. Ол өйдөнөр. Өрөбүллэргэ дьон айылҕаҕа сынньана тахсар, уот оттор, табаҕын тобоҕун быраҕан кэбиһиэн сөп. Оттон булчут саатыттан төлө көтөн тахсыбыт буулдьатыттан кыым кураанах окко түһэн умайан тахсыан эмиэ сөп. Кэтээн көрүү көрдөрбүтүнэн, ойуур баһаара ордук пикниктиир, сир астыыр сирдэртэн тарҕанар.

Билигин балаһыанньа хайдаҕый?

Сунтаар, Ньурба нэһилиэнньэлээх пууннарыгар чугаһаабыт баһаардары кытта охсуһан бохсубуттарын кэннэ, аны, бэс ыйын 8 күнүгэр Томпо оройуонун Хаандыга сэлиэнньэтигэр ойуур баһаара суоһаабытын туһунан сонун тарҕаммыта.

Хаандыгаларга этилиннэ да, тута докумуоннарын, таҥастарын-саптарын хомунан, дьиэлэриттэн тахсан баралларыгар бэлэм олороллоругар сэрэппиттэрэ. Олохтоохтор бөһүөлэккэ бүрүүкээбит буруо быыһыгар үөһэттэн туох диэн сорудахтыахтарын кэтэһэн олороллоро. Хаандыгаҕа 6 тыһыынчаттан тахса киһи олорор. Бэс ыйын 9 күнүгэр «Авиалесоохрана» федеральнай тэрилтэ Амурскайдааҕы салаатын 48 үлэһитэ көмөлөһө кэлбитэ. Ол онтон 14 киһитэ тута Хаандыгаҕа көппүтэ, атыттара Хаҥалас Тиит Арыытын таһыгар күүдэпчилэнэр баһаары умуруорааһыҥҥа анаммыттара.

Бэс ыйын 9 күнүнээҕи туругунан ойуур баһаарын туһунан иһитиннэрии бөрүкүтэ суох. Өрөспүүбүлүкэ ойууругар 18 баһаар бэлиэтэнэр, уот 6303 га сири имири сиэн ааспыт.

Ханнык улуустарга уоту кытта охсуһалларый? Ньурба улууһугар 3 термо-туочука баара бэлиэтэнэр, Сунтаарга – 2, Кэбээйигэ – 3, Бүлүүгэ – 1, Үөһээ Бүлүүгэ – 2, Ленскэйгэ – 1, Уус Маайаҕа – 1, Хаҥаласка – 1, Томпоҕо – 2, Нерюнгрига – 2. Онтон 940 га сиринэн турбут 5 баһаар уота тарҕанарын тохтоппуттар. Бэс ыйын 8 күнүгэр 4 баһаары умуруорбуттар.

Ойуур баһаарын умулларыыга 1507 киһи үлэлиир. Олортон 843 киһитэ баһаардар турбут улуустарын олохтоохторо буолаллар. 184 тиэхиньикэни баһаары кытары охсуһууга туһаналлар. Парашютнай десант баһаарынайдара Үөһээ Бүлүүгэ үлэлииллэр, «Авиалесоохрана» Приморскайдааҕы базатын 120 баһаарынайа Ньурбаҕа үс туочуканан турбут баһаары умуллараллар.

Сокуоҥҥа уларытыы киирдэ

Ил Түмэн экэниэмикэҕэ, инвестиция уонна бырамыысыланнас бэлиитикэтигэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Петров ойуур баһаарыттан сэрэхтээх буолууну сокуонунан бигэргэтии боппуруоһугар мунньах ыытта.

Мунньахха СӨ Ил Дархана киллэрбит «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр баһаартан сэрэхтээх буолуу» сокуонугар уларытыы киллэрэр туһунан сокуон барылын көрдүлэр. Бу сокуон барыла федеральнай сокуону кытта сөп түбэһиннэрэр сыаллаах оҥоһуллубут. Федеральнай сокуоҥҥа ойуур баһаарын тиэрминнэрин чуолкайдаабыттар, ол эбэтэр «ойуур баһаара уонна атын баһаардар» диэн тиэрминтэн аккаастанан, «ойуур баһаара уонна айылҕа баһаара» диэн тиэрмин киирбит.

РФ субъектарын судаарыстыбаннай былааһын уорганнарыгар ойуур баһаарын кытары охсуһууга ханнык боломуочуйалар сүктэриллэллэрэ быһаарыллыбыт. 2022 сылтан олохтоох бэйэни салайыныы боломуочуйаламмыт уоргана баһаартан куттал суох буолуу бастакы түһүмэх миэрэлэрин ыытыахтаах.

Дьокутаат Андрей Николаев Сунтаарга баһаар турбутугар бара сылдьан, олохтоох былаас бэйэтин боломуочуйатын билбэтин, өскөтүн сирдэригэр баһаар турар түгэнигэр, тугу гыныахтаахтарын туһунан чуолкай инструкция суоҕун бэлиэтээтэ. Маны таһынан, баһаарынай сулууспаны нэһилиэнньэлээх пууҥҥа ыҥырбыттарын кэннэ, регламент быһыытынан, 10-20 мүнүүтэнэн кэлэн көмө оҥоруохтаах диэн.

«Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр нэһилиэктэр бэйэ-бэйэлэриттэн 100 км тэйиччи уонна да онтон ыраах сыталлар. Холобур, баһаарынай кииннэммит сулууспата Сунтаар бөһүөлэгэр баар, Сиэйэҕэ баһаар турбутугар төһөнөн кэлбитэ буолуой? Өскөтүн улуус кииниттэн Сиэйэ 80 км ыраах сытарын учуоттаатахха. Аны туран, сорох нэһилиэктэр ыккардыларыгар уу мэһэйдээн, паромунан сылдьаллар”, -- диэн санаатын эттэ.

Маныаха Госкомобеспечение нэһилиэнньэҕэ куттал суоһаабатын хааччыйар департаменын салайааччыта Иван Сивцев баһаарынай сулууспа суох сиригэр баҕа өттүнэн баһаары кытары охсуһар дружиналар тэриллибиттэрин туһунан иһитиннэрдэ. Ол эрээри, бу дружинаҕа киирэргэ хааччахтар бааллар – дьахталлар, оҕолор, кырдьаҕастар кыттыспаттар. Маннык баҕа өттүнэн дружиналар нэһилиэнньэлээх пууннар аайы баһаарынай чаастары үлэлэтэргэ үп тиийбэтиттэн тэриллэллэр.

Дружиналарга эрэнэбит

Ньурба улууһугар турбут баһаары умулларыыга олохтоохтор көхтөөхтүк кыттыбыттарын истибитим. Оччотугар дружиналар өҥөлөрө маныаха улахан диэн түмүккэ кэлэбин.

 Мин биир оннук баһаар турбут бастакы күнүттэн умулларыыга үлэлэспит Ньурба улууһун Убайаан орто оскуолатын дириэктэрэ Андрей Горбатов кэпсиир:

--Бэс ыйын 3 күнүттэн бэс ыйын 7 күнүгэр диэри биир күн тохтообокко уот умулларытыытыгар сылдьыбыппыт. Оскуола үлэһиттэриттэн дружина тэриммиппит. 21 эр киһиттэн турар хамаандалар баһаар туочукаларыгар тахсан үлэлээбиппит. Бастаан бэс ыйын 3 күн үүнэр түүнүгэр Араҥастаахха тахсан көмөлөспүппүт. Онтон Үөдэйгэ, уопсайа үс сиргэ баһаары кытта охсустубут. Маһы кэрдибиппит, водовоз аҕалбыт уутун уокка ыспыппыт. Тыраахтар ойууру кэтэн барбытыгар, хаалларбыт маһын хомуйбуппут. Ким эрбиилээх сылдьан маһы кэрдэрэ, сорохтор лаппаахынан уокка буору ыһаллара. Баһаары умулларыыга тахсыахпыт иннинэ сэрэхтээх буолууну тутуһарбытын сөбүлэһэн, аналлаах кумааҕыга илии баттаабыппыт.

Бу курдук өрөспүүбүлүкэбитигэр баһаартан куттал буолуутун кэмэ турар. Хас биирдии киһи хара баай ойуурбутугар уот кыл түгэҥҥэ туруон сөбүн өйдөөн, сэрэхтээхтик туттуохха, айылҕабытын харыстыахха.