Тыа хаһаайыстыбата

Андрей Атласов, Өймөкөөн улууһун олохтооҕо. Урут-уруккаттан бүөбэйдээбит баҕа санаатын, толкуйун олоххо киллэрэн, тутуутун туһунан санаатын үллэстэр.

«Өбүгэ үгэһин аныгылыы сиэрдээн туттар баҕа санаабын олоххо киллэрдим. Хотону дьиэни кытта холбуу туттан кыстаатым. Бэйэм тутуу салаатыгар үөрэм­миттээҕим, сопхуоска, ОДьКХ-ҕа араас үлэлэри үлэлээн баран, 2004 сылтан сылгынан, ынах сүөһүнэн бааһынай хаһаа­йыс­тыба буолбутум.

Историяны ылан көрдөххө, былыр бастакы хаһаахтар кэлиэхтэрин иннинэ сахалар син ньир-бааччы олорбуттар. Оннооҕор ыраахтааҕы саҕана итинник алаас-алааһынан тарҕанан хас да үйэ устата олордохторо дии. Онтон  өрөбөлүүссүйэ, гражданскай сэрии дьалхааннаах сылларын кэнниттэн, күүс өттүнэн күһэйии түмүгэр, дьиэни хотонтон араарыы үлэтэ күүскэ барбыта. Ордон хаалбыт дьону, сүөһүнү, сылгыны биир сиргэ түмэн, холкуостары тэрийбиттэрэ. Отутус сылларга улахан тутуу бөҕөтүн ыыппыттара. Онтон отуттан эрэ тахса сыл иһигэр, 1965 сыллар диэки бөдөҥсүтэн,  сопхуостары тэрийээри, холкуостары барыларын биир сиргэ түмпүттэрэ. Ол түмүгэр бүтүн дэриэбинэлэр кураанах туран хаалбыттара.

Биллэн турар, Сэбиэскэй кэмҥэ тутуу киэҥ далаа­һыннаахтык барбыта, үлэ күөс­түү оргуйара, судаарыстыба тыа хаһаайыстыбатыгар үтүмэн көмөнү оҥороро, дьон биир санаанан сылдьара.

Онтон “перестройка” саҕа­ламмыта. Эмиэ ыһыллыы-тоҕуллуу, үрэллии кэмигэр ол тутуулартан туох да хаалбата диэххэ сөп. Бу барыта биһиги усулуобуйабытыгар сөп түбэспэт тутуулар. Дуоннаах үп көрүллүбэтэ да, итиэннэ дьон санаата-оноото атарахсыйан, бу баараҕай тутуулар күл-көмөр буолбуттара саарбахтаммат.

Билигин тутуллар саҥа хотоннор үчүгэйдэр эрээри, норуот майгытыгар барсыбаттар, итиэннэ, кылаабынайа, ыччат сыстыбат. Ол иһин, ханнык да былааска, ханнык да усулуобуйаҕа эппиэттэһэр эбийиэги туппут киһи диэн баҕа санаабынан сирдэтэн, бу бырайыакпын сэттис сылбын сыта-тура толкуйдаан таһаардым. Хотоммор 15 төбөнү кыстаттым. Дьиэ, гараж ситэ бүтэ иликтэр. Хотон бу кыһын ичигэс эрээри, буочукалар турар өттүлэрэ уонна үрдэ кырыарар. Баҕар, дьиэ өттүттэн эмиэ тымныы хаарыйа турарыттан буолуо. Ол да буоллар, ититэр систиэмэ наада эбит диэммин, турба, хочуол оһох оҥорорго сананным. Тимир илиис ыллардым. Хотоҥҥо тымныйар сиригэр икки  радиатор уонна хотону эргиччи  систиэмэ турбатын ыытаары гынабын. Урукку баҕа санаам - көмүлүөк оһох хайдах да кыайан турбат эбит. Уопсайынан, үчүгэй баҕайытык кыстаатыбыт. Муостата бэркэ табыллыбыт. Ииги-сааҕы анныгар киллэрбэт. Кэлин да сыта суох буолуо диэн эрэл баар. Муостатын 9см×9см кэтиттээх буруустарынан оҥорбуппут, кэчигирэччи ууран. Ыраастыырга табыгастаах, бөҕө-таҕа. Онон быйылгы кыстык туругунан хотоммор «4” сыананы биэрэбин. Уруккубунааҕар үс төбө сүөһүнэн элбэҕи кыстаттым, урукку сыллары кытта холоотоххо. Хотон бэйэтэ уһун-синньинэс быһыылааҕа бастаан хайдах эрэ курдук этэ, билигин бэйэбит да үөрэннибит. Сүөһүлэр ордук сөбүлүүллэр - сылдьарга, ыырга, ыраастырга, аһатарга олус табыгастаах, хаамарга эрэ уһун.

Мин саныахпар, сыһыары хотон баһыйар өрүтэ элбэх. Сүөһүттэн үүтүн, этин, итиэннэ сылааһын туһаныахха сөп. “Өйдөөх дьиэ” диэн билигин бары өттүнэн кэмчилиир, табыгастаах тутууну ааттыыллар. Ол тэҥэ. Кыһыннары мас-мастаан, энергия бөҕөтүн барыыбыт. Бу өттүгэр сүөһү сылааһа итиини харыстыыр ньыма быһыытынан барыан сөп. Маны таһынан, өбүгэ төрүт дьарыгын сүтэрбэккэ, кэнчээри ыччакка тиэрдэргэ оруола улахан. Бу тыын суолталаах диэтэхпинэ, сыыспатым буолуо. Тоҕо диэтэр, ол тэйиччи турар хотон курдук буолуо дуо, оҕолор кыра эрдэхтэриттэн, мэниктии таарыйа, бииргэ сылдьан, ынахха, сүөһүгэ сыстан, алтыһан, ийэлээх аҕалара тугу дьарыктаналларын көрө үөрэнэн, удьуору салгыахтара диэн эрэл үөскүүр.

Былыргы олох албаһын аныгылыы хараҕынан көрүү наада. Холобур, истиэп олохтоохторо ураһаларын хас эмэ үйэни быһа чочуйан, дьиҥнээх дьиҥин айан таһаарбыттар. Биһиги хотонноох дьиэбит эмиэ ити курдук чочуллуон сөп буоллаҕа дии. Ити мин оҥорбуппуттан атын гына, баҕар, өссө үчүгэй ньыма баара буолуо. Ити мин тутуум автономнай дуу, мобильнай дьиэ дуу курдук эмиэ буолуон сөп. Холобур, ыраах хаалан турар сирдэргэ, уончалыы итинник дьиэлээх кыра түөлбэ учаастактары тэрийиэххэ сөп. Аһара уустук инфраструктурата суох, олорорго, үлэлииргэ усулуобуйа тэриллиэн сөп буолан тахсар».

"Сүөһү кутуругун манаан ырааппаккын" диэн оҕоҕо дойҕохтуур кэм аны ааспыта. Билигин тыа хаһаайыстыбатыгар саҥалыы сыһыан, саҥалыы сүүрээн ирдэнэр. Ол иһин саҥалыы көрүүлээх ыччаты тардарга бу курдук үлэни чэпчэтэ, төрүт үгэстэри сайыннара, сөргүтэ, итиэннэ аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир, саҥалыы көрүүлэрин киэҥ эйгэҕэ таһаара сатыыр дьон бааллара хайҕаллаах.