Култуура

Кинилэр араас куруһуоктарга, түмсүүлэргэ мустан, биир санаалаах дьоннорун кытта алтыһан, хардарыта сүбэ-ама бэрсэн, кэрэ көстүүлээх айымньылары илиилэринэн оҥорон таһаараллар.

Бүгүн мин кэпсиир "Айылгы" түмсүүм ыраах Абый улууһугар алтыс сылын үлэлиир. Бу -- иис умсугутар ураты күүһүгэр абылаппыттар уһуйааннара. Салайааччы -- Галина Семеновна Габышева.

Айар мастарыскыайдара, кыараҕас да буоллар, киһи кута-сүрэ тохтуур гына ис киирбэхтик оҥоһуллубут мусуой хоһугар баар. “Айылгылар” ортолоругар араас саастаах, атын-атын эйгэҕэ үлэлиир, бочуоттаах сынньалаҥҥа да олорор дьон баар. Ол эрээри бары биир сыаллаахтар-соруктаахтар: кэрэхсэбиллээҕи, үйэлээҕи, туһалааҕы айан таһаарыы.

Кэлиҥҥи кэмҥэ ийэлэр уонна эбэлэр эрэ буолбакка, эдэр кыргыттар эмиэ сылдьар буолбуттар. Этэргэ дылы, күннээҕи бүтэн биэрбэт түбүктэн, биир күдьүс олохтон быыс булан, манна кэллэххинэ, дууһалыын сынньанаҕын, сырдык сыдьаайдаах санаанан салайтараҕын, иис-күүс умсугутуулаах ураты уйан эйгэтин кытта алтыһан дуоһуйаҕын.   

Үтүө санаанан тигиллибит араҥаччылыыр

Галина Семеновна Габышева, "Айылгы" түмсүү салайааччыта:

-- Билиҥҥи сайдыы тэтимнээх үйэтигэр омук быһыытынан суураллар, симэлийэр куттал баар. Тылбытын, ураты култуурабытын, фольклорбутун харахпыт харатын курдук харыстыахтаахпыт. Ол иҺин бу "Айылгы" түмсүүнү тэрийбиппит. Айылҕа оҕолоро буоларбыт быһыытынан, сиэри-туому тутуһан, өбүгэлэрбит үйэлэргэ муспут баайдарын салгыы сайыннарар аналлаахпытынан, "Айылгы" диэн алгыстаах ааттаммыппыт.

Норуоппут төрүт култууратын үйэтитэн, үтүө үгэһин үксэтэн, итэҕэлбитин тарҕатан, санааны, бэйэҕэ эрэли күүһүрдэр соругу туруорабыт. Үтүөнү санаан тигиллибит барыта араҥаччылыыр аналлаах буолар. Ол оҥоһуга сахалыы ойуулаах-оһуордаах буоллаҕына, ис хоһооно өссө дириҥиир, харыстыыр дьайыыта улаатар, ымыыга кубулуйар. Маны таһынан биир сүрүн сыалбытынан дьону түмүү, иллэҥ кэмнэрин туһалаахтык, айымньылаахтык атааралларыгар усулуобуйаны тэрийии буолар.

Бастатан туран, иистэнньэҥнэрбин ааттаталыам этэ. Иискэ дьаныһан туран ылсыбыт далбар хотуттарым: Клара Михайловна Черемкина, Вера Николаевна Слепцова, Изольда Николаевна Атласова, Бахтыгуль Сатиевна Таилахова. Бахтыгуль омугунан киргиис. Ол эрээри ис-иһиттэн саха култууратын, мандарын билэ-үөрэтэ сатыыр. Олус үчүгэйдик иистэнэр. Биир сииги көтүппэккэ, сон, суумка тикпитэ. Онтон саамай ытык кырдьаҕаспыт Мария Иннокентьевна Ефимова быйыл 80 сааһын томточчу туолла. Кини биһиэхэ холобур буолар. Биир да дьарыгы аһардыбакка сылдьар, уопсай иискэ кыттыһар. Худуоһунньукпут -- норуот маастара Татьяна Ивановна Макарова.

Маастардар биһирээбиттэрэ

--Аан маҥнай ииспитин саахымат олбоҕу тигииттэн саҕалаабыппыт. Билбэппит элбэх этэ эрээри, араас литэрэтиирэни ааҕан үөрэппиппит. Маастардар үлэлэрин кинигэлэртэн көрөрбүт. Олбохторбут улууска араас быыстапкаларга кытыннылар. Онтон санаабыт олус көтөҕүллүбүтэ.

Маҥнайгы улахан үлэбит – Абый улууһун дьаралыга. Тыйыс тымныылаах хоту дойду уратытын, кэрэтин көрдөрөр сыаллаах лоскуйдарынан тикпиппит. Улууспут алта нэһилиэгин барыларын туспа суоллаан-иистээн биир панноҕа дьүһүйбүппүт. Барыларын ортотугар турар гиэрбэбит түмэр. Улууспут баайын көрдөрбүппүт – көмүс хатырыктааҕы, хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи, күндү түүлээҕи. Кэрэ көстүүлээх дьүкээбил, Индигиир өрүспүт -- барыта киирбитэ.

2018 сыллаахха Алдан куоратыгар ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар, 2020 сыллаахха аан маҥнайгытын тэриллибит “Якутия мастеровая” быыстапкаҕа кыттыбыппыт. Өрөспүүбүлүкэ маҥнайгы күөҥҥэ сылдьар уран тарбахтаахтарын кытары маастардар парааттарыгар долгуйа сэлэлии хаампыппыт. Хомойуох иһин, үп кырыымчыгынан, Клара Михайловна Черемкина уонна мин эрэ ити тэрээһиҥҥэ сылдьар чиэскэ тиксибиппит.

Иккис улахан паннобут -- “Эр санаалаах таба” (“Храбрый олень”). Биирдии сантиметрдаах кырадаһыннарынан тигиллибит олус мындыр үлэ. Дьон биһирэбилин, хайҕабылын ылыан ылбыта. Маастардар кытары: “Улахан сыраттан, бириинчик үлэттэн тахсыбыт”, -- диэн биһирээн бэлиэтээбиттэрэ.

Манна үөрэтиллибэтэх үгүс

--Хотугу улуустарга олус элбэх ситэри үөрэтиллибэтэх былыргы мал-сал, ураты култуура баар. Холобур, мин Абый улууһун кыраайы үөрэтэр түмэлигэр үрүҥ көмүһүнэн тигиллибит ат киэргэлигэр харахпын хатыыбын. Урут бэлэх быһыытынан экспонаттарга киирбит. Сукунаҕа араас ис хоһоонноох үрүҥ көмүс симэхтэр тигиллибиттэр, оҕуруонан ситэриллибиттэр. Биир тылынан, былыргы кэм мааны киэргэлэ. Ол кэминээҕи олоҕу ырылхайдык көрдөрөр дии саныыбын. Ону саҥардан үтүктүөхпүтүн баҕарбыппыт эрээри, сыаната олус ыарахан буолар.

Итиннэ майгыннатан, ат киэргэлин кэмпилиэгин кыбытыгынан тигэн турабыт. Биһиэхэ Варвара Александровна Соловьева көмөлөспүтэ. Эмиэ иистэнньэҥ. Ол кэмҥэ улууска үлэлии кэлэ сылдьыбыта.

Өссө биир үлэбит -- Сутуруоха суруктаах хайатын оһуордара. Онно биһиги айылҕабыт кэрэтин кытары уратыта көстөр. Суруктаах хайалар өрөспүүбүлүкэбит араас муннуктарыгар бааллар. Ол эрээри Абый киэнэ эмиэ туспа суоллаах-иистээх. Иистэниибит бу үлэҕэ эмиэ ол иһин араас тиэхиньикэлээх. Эмиэ даҕаны ойо быһыы, эмиэ даҕаны кыбытык.

Зашиверскайы үйэтитэн

--Бүтэһик үлэбит – эстибит куорат Зашиверскай. Бу -- бэйэтэ хартыына. Өрөспүүбүлүкэҕэ аан маҥнайгы таҥара дьиэтэ буоллаҕа дии. Кыраһыабайынан аатырбыт илии тутуута.

“Хайдах гынан бу таҥара дьиэтин уруһуйдатан, тигэн, дьоҥҥо  кэрэтин тиэрдэбин?” диэн наар толкуйдуурум. Абый улууһугар тиийиэхпиттэн ыралаабыт баҕа санаам туолла -- үлэбит түмүктэннэ. Бу улахан үлэбитигэр айылҕаттан талааннаах, иискэ баҕалаах, ылсыһан туран дьарыгырар кыргыттарбар махтанабын..

Дойдуларын өрө тутан

Киһи барахсан ханна-ханна тиийбэтэҕэй диэбиккэ дылы, мин Абый улууһугар үлэлии сылдьыбыппыттан олус астынабын. Кыраайы үөрэтэр мусуой улуус устуоруйатын толору арыйар дии саныыбын. Инники турбут дьиэтэ даҕаны ураты этэ. Бастаан кэлэрбэр тыаһыыр-ууһуур буолара. Туох эрэ киһи хараҕар баара биллэрэ. Онуоха мин сылдьан эрэ экспонаттары кытары кэпсэтэрим. “Эдэр көлүөнэ ыччат дойдутун билиэхтээх, кыыһырымаҥ” эҥин диэн. Кэлин ол куттуур тыастар тохтообуттара.

  Түмэлгэ баар кыра хоспутугар түүннэри олорон үлэлээччибит. Онтон бэйэ-бэйэбитин атаарсааччыбыт. Мин саамай ыраах дьиэлээх этим. Ону ол диэбэккэ, кыргыттарым дьиэм кирилиэһигэр диэри сирдээн аҕалааччылар. Оннук үтүөкэн Далбар Хотуттар Абый улууһун киинигэр олороллор. Бары биир санаанан төрөөбүт дойдуларын туһугар кыһаллалларынан киэн туттабын. Дьиҥнээх патриоттар.

Быйыл өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын туолар. “Айылгы” оҥоһуктара барыта улуус сайдыытын кытары ыкса сибээстээхтэр. Онон үбүлүөй тэрээһиннэригэр көхтөөхтүк кыттыахтара диэн эрэнэбин.

Ситиһии кэлэр турдун!

Галина Семеновнаны кытары кэпсэтэ олорон, хас биирдии оҥоһуктарын тэҥҥэ тикпит курдук сананным. Ол курдук умсугуйан туран ымпыктаан-чымпыктаан сэһэргиир.

Хас биирдии үлэлэригэр ис дууһаларын ууран туран иистэнэр буолан,  быыстапкаларга, куонкурустарга ситиһиилэнэллэр: дойду үрдүнэн ыытыллыбыт “День России” ускуустуба уонна норуот айымньытын, итиэннэ “Зведы Арены” куонкурустар лауреаттара, норуоттар икки ардыларынааҕы “Алтын Майдан-Крым” фестиваль-куонкурус уонна “Якутия мастеровая” өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапка кыбытык тигиигэ кыайыылаахтара. Туймаада, Олоҥхо ыһыахтарын хас да төгүллээх кыттыылаахтара.

Түмсүү иис мындыр идэтин баһылааччыларга көмө-тирэх буолар. Сахалыы таҥаһы-сабы тигэргэ сөптөөх сүбэлэри биэрэллэр: ханна, туохха, кимиэхэ анаммытынан көрөн, оһуору-мандары туттарга, сөпкө ойуулуурга, о.д.а.

“Айылгыга” айыллан тахсыбыт оҥоһуктар, киэргэллэр, харысхаллар, маллар өссө да дьон сэҥээриитин ылыахтара, сорохторо мусуойга экспонат буолан, дьоҥҥо култуурабытын билиһиннэрэ туруохтара.

Галина МАТВЕЕВА.