Кини сайдыы төрдө наукаҕа, үөрэххэ тирэҕирэрин өйдөөн, кэнчээри ыччат киэҥ билиини ыларыгар араас үчүгэй усулуобуйалары оҥорбута: “Өлүөнэ кыраайа” физика-математика форума, Наука дьоҕус академията, “XXI үйэ оскуолалара” тутуу бырагыраамата, “Бэлэм Буол” хаһыаты “Кэскил” оҥорон, сабылларыттан өрүһүйбүтэ, о.д.а.
Бүгүн кини “Өлүөнэ кыраайа” форум оҕолоругар туһаайан эппитин Тумарча “Биһиги Аан Дархаммыт” кинигэтиттэн ылан бэчээттиибит.
Өйдөөн ааҕыҥ эрэ, оччолорго Михаил Ефимович төһөлөөх элбэх кэскиллээх бырайыагы көҕүлээн эппитин, ыччакка саргылаах санаалары сахпытын, сайдар суолбут омоонун торумнаан, ыйан-кэрдэн биэрбитин.
- Учууталлар Х сийиэстэрэ. 1996 сыл.
Инновация генератордара иитиллэн тахсыахтара
--О-ол, ыраах Өктөм киинигэр, мантан дуобат курдук, «Өлүөнэ кыраайа» математическай форум саҥа үөрэнэр куорпуһа туналыйан көстөр. Аҕыйах сыллааҕыта сэтинньигэ МГУ ректора В.А. Садовничайдыын 100 миэстэлээх, аныгылыы толору оборудованиелаах үөрэх саҥа комплекса аһыллыытыгар кыттыыны ылан турабыт. Үөрэх-билии кыһатын ис тэрээһиниттэн, бэл, Москубатааҕы наука храмын салайааччытын хараҕа халтарыйбыта. Биэс кылаас тухары толору кэчигирээн турар көмпүүтэрдэр, эдэр учуонайдар ыралара — физика, химия лабораториялара, сүүнэ телескоптаах астрономия обсерваторията, икки антеннанан спутниктан быһа ылар элбэх каналлаах тэлэбиидэнньэ, кырдьык даҕаны, киин сиртэн хас эмэ тыһыынчанан килэмиэтир ыраах сытар хотугу дойду биир бөһүөлэгин иһинээҕи үөрэх кыһата диэтэххэ, киһи итэҕэйимиэн курдук сөҕүмэр ситиһии, көстүү буолбатах дуо? — Михаил Николаев тохтуу түһэн, Эркээни хочотун лагласпыт хатыҥнаах аларыгар лааҕырданан олорор киин уонна олохтоох үрдүк үөрэх кыһаларын бастыҥ устудьуоннарын, актыыбынай уопсастыбанньык ыччат, кини кэпсээнин кэрэхсээн, интэриэһиргээн уоттаммыт харахтарын, сэргэх сэбэрэлэрин аҕалыы кэриччи көрдө, аламаҕайдык мичээрдээн ылаат, этиитин салҕаата.
Бауман аатынан тэхэниичэскэй университеты кытта биир өйүнэн-санаанан сиэттэрэн, манна аэрокосмическай лицейи аһар былаан баар. Оччоҕо эдэр талааннар алын сүһүөх Аартыкатааҕы академиялара үөскүө, ону тэрийиини Нобелевскай бириэмийэ лауреата, РНА физико-тэхэниичэскэй институтун дириэктэрэ Жорес Алферовтыын сүбэлэһэн турабыт. Саҥа бибилэтиэкэ дьиэтин акылаата түстэ, онно үтүөкэннээх кинигэлэр мунньуллуохтара. МГУ ректора Виктор Антонович Садовничай ону бэйэтинэн мэктиэлиир. Кини онно киһи өйүгэр-санаатыгар хатанар кэрэ-бэлиэ тыллары эппитэ: «Мин саныахпар, бүгүҥҥү күн өрөспүүбүлүкэҕит историятыгар киирэр умнуллубат событиенан буолар. Наука сүрүн дьиссипилиинэлэрин, математиканы уонна физиканы үөрэтэр форум кыаҕа-күүһэ улаатар, кэҥиир туруктанна. Манна үөрэнэр оҕолор билиини биэрэр научнай эйгэ элитатынан буолуохтара. Бырайыак олоххо киирдэ. Оҕолор билиини ылалларынан эрэ мунурдаммакка, науканы, өрөспүүбүлүкэни, судаарыстыбаны аатырдар кыахтаныахтара. Быраабыла курдук, биир бигэ өйдөбүл баар: университеттар өлбөттөр, куруук бааллар. Туох барыта уларыйар, судаарыстыбалар сир үрдүттэн симэлийэллэр, оттон университеттар, церковтар хаалаллар. Мин саныыбын, маннык үтүөкэннээх үөрэх кыһалара уларыйыахтара суоҕа, үйэлэр тухары баар буолуохтара”.
Улахан омук өйдөөхтөрө олус сөпкө этэллэр, манна, “Өлүөнэ кыраайа” форумҥа, Саха Сирин инникитэ — инновация генератордара иитиллэн тахсыахтара.
Кэтэмэҕэйдээмиэххэ-кэмчиэрийимиэххэ эрэ наада. Тыйыс айылҕабыт биһигини барыны бары тулуйарга, сатыырга, кыайарга-хоторго куоһаабыта, эрчийбитэ. Баччааҥҥа диэри киин сиртэн кыһарыйыыны, күөмчүлээһини көрсөн, тыйыс-хабараан хааммытынан эриһэн, өлөн-охтон биэрбэккэ, син тулуһан кэллэхпит. Мантан инньэ сыһыан атын буолуо, бэйэни салайыныыга киирэн, ырыынак сокуонунан сыһыаннаһыы үөскүөҕэ. Онон барыта тус бэйэбититтэн тутулуктаныа турдаҕа.
«Үс хочо» Аартыкатааҕы инновация бырайыага бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит омуктарын төрүт үгэстэрин, култуураларын уратыларыгар тирэҕирэн, олоххо киириэхтээх. Кылаабынайа, арҕааҥҥы маассабай култуура намыһах, содур сыаннастарыгар бэринимиэххэ наада. Оттон глобализация научнай-тэхэниичэскэй, саҥа технологиялар сайдыыларын информация аан дойду үрдүнэн тарҕаныытын киэҥ уораҕайын эйгэтиттэн сытыы, имигэс өйүнэн түргэнник билэн-көрөн, була охсон, олоххо-дьаһахха, производствоҕа туһанан, араас табаардары, прибордары, саҥаны айыылары оҥорон, олору аан дойду ырыынагар ыарахан сыанаҕа атыылаан, онтон дохуоттанан сайдыахтаахпыт. Сайдыы саҥа суолун олоххо киллэрэр туһугар өрөспүүбүлүкэбит бары олохтоохторо бу үс улахан хочобутугар мустарбыт наада.
Бииринэн, дойдубут киин сиригэр баар билиҥҥи инфраструктураны салгыы кэҥэтэн, сайыннаран, олох-дьаһах, үлэ-хамнас усулуобуйатын тосту уларытыы, тупсарыы өҥөтүнэн, уйгутунан өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ бүтүннүү тэҥҥэ туһанар кыахтанар. Оччоҕо Саха Сирин бары уһуктарынан тарҕанан, бытанан олорор ыраах улуустар олохторун тэрийии-хааччыйыы, суолларын-иистэрин көрүү-харайыы бары кыһалҕата-ороскуота сүтэр, миллиардынан солкуобайдаах үп кэмчилэнэр, экэниэмикэ өттүнэн сүҥкэн улахан барыс үөскүүр.
Иккиһинэн, саамай кылаабынайа, үөһэ этиллибитин курдук, айылҕа сууһарыылаах алдьатыытыттан — биһиэхэ ордук кутталлаах халаан уутуттан -- эрдэтинэ сэрэнэр, көмүскэнэр сыалтан. Аны үйэ аҥаарынан туох ханнык быһыы-майгы буолара биллибэт. Үгүс учуонайдар сабаҕалааһыннарынан, планета үрдүнэн улахан сылыйыы түмүгэр Аартыка мууһа ууллар кутталлаах. Аны сирбит тоҥо ирдэҕинэ, намыһах сирдээх хотугу улуустарбыт ууга олорон биэриэхтэрин сөп. Ол иһин биир сиргэ мустан, быыһанар суолу эрдэттэн тобулан, мырааннарбыт үрдүн диэки сыҕарыйарга күһэллиигэ бэлэмнэнии быһыытынан сыаналаныахтаах.
Үсүһүнэн, тимир суол кэлэринэн сибээстээн, сирбит-уоппут бастыҥын, инфраструктурабыт саамай сайдыбыт киин хочолорбутун, ама, кимнээхтэрэ-туохтара биллибэт кэлии дьоҥҥо туран биэриэхпит үһү дуо? Оннооҕор билигин Аллараа Бэстээх нэһилиэнньэтигэр аҥаара Кавказ, Орто Азия омуктара балачча бырыһыаны ылар буоллахтарына, тимир суолу кытта ол дьонуҥ бүтүн аҕа уустарынан көһөн кэлэн, бастыҥ хочолорбутун былдьаабыттарын билиминэ да хаалыахпыт. Ол кэриэтин киин сирбитигэр бэйэбит мустан, өйөһөн-убаһан билии-көрүү саҥа суолун тутуһан үүнэрбит- сайдарбыт дэлэ үчүгэй буолуо этэ дуо?
Биллэн турар, нэһилиэнньэ бүтүннүү сүүс бырыһыан көспөтө чуолкай. Сөбүлээбэт дьон элбэх буолуо. Төрөөбүт-үөскээбит алаастан, ыыртан, өбүгэлэр сытар уҥуохтарыттан арахсар манан аҕай дьыала буолбатах. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар, ас-үөл бородууксуйатын оҥорооччулар эмиэ наадалар. Оччотугар хаалааччылар водовод, үүнүүлээх өҥ хочолор, улахан алаастар, күөллэр тула мустан, саҥа тиэхиньикэнэн толору сэбилэнэн, үрдүк технологиялары туһанан, сири, кирэдьиити төһө баҕарар көрдүүллэринэн ылан, дьэ, үлэлиэхтэрэ-хамсыахтара, байыахтара-тайыахтара аҕай буоллаҕа. Америкаҕа курдук, 2-3% нэһилиэнньэ хааллаҕына даҕаны, улахан фермерскэй хаһаайыстыбалары, холдинговай компаниялары тэрийэн, аҕыйах мөлүйүөн кэриҥэ киһини бородууксуйанан таах хааччыйыахтара, аһатыахтара. Киин сиргэ — Үс Хочоҕо түмсүү -- күһэйии хампаанньа быһыытынан барыа суохтаах. Манна интеллектуальнай сайдыы күүһүнэн олох тубустаҕына, дьон-сэргэ бэйэтэ тоҕуоруһуо, мустуо.
Оҕолор ытыстарын таһынан сөбүлээбиттэрин биллэрэн үрүт-үөһэ ыйытыы биэрэн бардылар...
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
