Общество

Балаҕан ыйын 17 күнүгэр Хатастааҕы “Тускул” КК камернай саалатыгар СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Дьокуускай дьаһалтатын «Култуураҕа уонна ускуустубаҕа үтүөтүн билинии» бэлиэтин хаһаайката, сыана  уонна  үлэ бэтэрээнэ, 38 сыл кэлэр кэнчээри ыччаты улуу нуучча тылыгар уһуйбут  Александра Федотовна Чемерзанская «Ис дууһаттан» диэн  истиҥ-иһирэх ырыа киэһэтин бэлэхтээтэ.

Кырачаан Шураҕа ырыа кута оскуола боруогун атыллыаҕыттан умнуллубаттыы, арахсыспат аргыс буолардыы киирбитэ. Ол тапталы, умсугуйууну учууталлара Надежда Евменьевна, Парфений Никитич Самсоновтар иҥэрбиттэрэ. Оччотооҕу ырыа-тойук баһыйар үгүс өттө нууччалыы,  уус-уран киинэлэр ырыалара эмиэ нууччалыы буолара, аны талан ылбыт идэтэ нуучча тылын учуутала,  онон кыра эрдэҕиттэн ыллыыр ырыатын эйгэтэ нууччалыы буолбута киһини соһуппат.

Ырыаларын ис хоһооно, тэтимэ кини олоҕун хардыытынан уларыйан, эбиллэн испиттэрэ. Маҥнайгы ырыалара дойдуга бэриниилээх буолууну, ийэ дойдуга тапталы туойуу эбит буоллаҕына, сыыйа таптал, ийэ буолуу, олох философиятын ылыныы ырыалара киирэн испиттэрэ. Ордук табыллан уонна астынан туран романстары ыллыыр. Кини ыллыыр манерата сахалыы холку, намыын.

Инники эппитим курдук, Александра Федотовна өр кэмнэргэ хас да көлүөнэ ыччаты улуу нуучча тылын уонна литературатын умсугутуулаах эйгэтигэр уһуйбута, түөрт үйэ тухары алтыспыт, алтыһар, алтыһыахтаах омукпут тылын-өһүн баайыгар, түгэҕэ көстүбэт  киэҥ далайыгар, эриэккэс эйгэтигэр киллэрбитэ. Онтон бочуоттаах сынньалаҥҥа барар кэмэ кэлбитигэр, өр сылларга бииргэ үлэлээбит, алтыспыт, эн-мин дэспит кэллиэгэлэрин кытта сиэттиспитинэн, эдэрдэргэ суол аһан биэрбитэ.

Дьиҥэ, ити түгэн хаһан баҕарар, кимиэхэ да буоллун, син биир курус буолар – ол олох суруллубатах сокуона, кырдьыга. Оттон оннук балаһыанньаттан ким хайдах тахсара, дьэ, ол хас биирдии киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах.

Бастатан туран, үлэлээн-хамсаан кэлбит баайа-дуола – уопута үйэтиттэн, сайдыытыттан тутулуга суох наада буолара мөккүөрэ суох буолан, Александра Федотовна баҕалаахтарга тус көмө оҥорон, күн солото суох буолбута. Манна даҕатан эттэххэ, кэлин сылларга үгэскэ киирбит дойду үрдүнэн ыытыллар диктаннарга куруутун бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьар, ону бигэргэтэр грамоталары, хайҕал суруктары тутар.

 Оҕуруонан күүскэ үлүһүйэн туран дьарыктаммыта. Дьэ, уонна куруутун дууһатыгар, сүрэҕэр чугас сылдьыбыт таптыыр дьарыгар  – ырыаҕа бириэмэ баар буолбута.

Хас биирдии ырыа эмиэ, кэрэ кэрэ курдук, толорооччуттан сэҥээриини, кэрэхсээһини, тапталы, болҕомтону, үлэлэһиини, тиритиини-хорутууну, өйдөөһүнү эрэйэр. Ырыаны тылын биллиҥ, мелодиятын үөрэттиҥ да, ырыа буолан тахсыбат.  Ырыа туһугар туспа тыыннаах. Кини син биир киһи курдук. Ис хоһоонун, хас биирдии тылын кытта сөпсөһүүттэн, биир тыыҥҥа киирииттэн, иэйииттэн, сорох түгэҥҥэ сатамматыттан харах уулаах да буолууттан ырыаһыкка аһыллар-арыллар, ол эрэ кэнниттэн көрөөччү дьүүлүгэр тахсар.

Дьэ, итинник суруллубуту барытын хас биирдии тылыгар тиийэ сүрэҕэр-быарыгар илдьэ сылдьааччы, көрөөччүгэ, истээччигэ тиэрдээччи - Александра Федотовна. Ырыаны толороругар кини киһи быһыытынан үтүө хаачыстыбалара – дьулуура, тулуура, куруутун олоҕу кытта бииргэ хардыылааһыҥҥа бэлэмэ -- төһүү күүс буолбута мөккүөрэ суох.

 Аны аттыгар куруутун баянист баар буолбатах буоллаҕа дии. Инньэ гынан хаһан баҕарар хаба тардан ыл да ыллыырга фонограмма ордук курдук. Аны фонограммаҕа ыллыырга номнуо суруллан хаалбыт музыкаттан кыл да түгэнэ хаалымыаххын наада, ону кытта тэҥҥэ ырыа уобараһын биэриэхтээххин, иэйиитин сүтэриэ суохтааххын. Бу манна Александра Федотовна саха эстрадатыгар, саха ырыата сайдыытыгар бэлиэ суоллаах-иистээх Степан Афанасьевтыын олох бэркэ тапсан, өйдөһөн үлэлииллэр. Степан кинини: “Суол аҥаарыттан “ээ, табыллыбат эбит” диэн быраҕан кэбиспэтин, ылсыбытын хайаан да ыпсарарын иһин убаастыыбын”, -- диир.

Биллэн туран, итинник сыаллаах-соруктаах, суоллаах-иистээх түбүк үтүө түмүктэрдээх. Ааспыт сыллары ааҕа барбакка, бэтэрээ сылларга ситиһиилэри кэпсээтэххэ, “Саха” биһирэбили ылбыт “Эн сулускун 50+” диэн бырайыагар полуфиналга эрэллээхтик ааспыта,  “Ырыа – олох аргыһа” диэн уокуруктааҕы норуот айымньытын киинин «Тускул КК” кэтэхтэн күрэҕэр Кылаан бириис хаһаайката буолбута.

 Ити “кэтэхтэн” диэн биир тылынан сүрдээх судургутук суруллар күрэххэ кыттарга аныгы технологияны баһылаабатах, билбэт киһиэхэ кэккэ ыарахаттардаах. Онно дьиэ кэргэнин күүһүнэн, сиэн оҕото устан ыыппыта табыллыбакка, волонтер видеограф кэлэн устан, дьэ, ол табыллыбыта. Ол аайы таҥныы-симэнии, сирэй-харах оҥостуута, туттуу-хаптыы, тиритии-хорутуу. Кырдьыга да, аҕам көлүөнэ эппиэтинэстээх эрэ буолан, бу дьыала тиһэҕэр тиийбитэ диэн сыаналыыбын.

Ити кэпсээбит түгэннэрим аан дойдуну атын таһымҥа, туспа үктэлгэ киллэрбит, муҥкук бэйэлээҕи муннукка ыкпыт, мөлтөһүөр киһини мөккүһүннэрбэккэ да тобуктаппыт, хааччахха хаайбыт хамсык саамай өрөгөйдүүр кэмэ этэ. Онно Александра Федотовна курдук күүстээх санаалаахтар, чуолкай сыаллаахтар-соруктаахтар, туруулаһарга тирэхтээхтэр ити курдук дьаҥ дьайыттан бэйэлэрин эйгэлэрин кэрэтинэн тулуспуттара.

Этэн аһарбытым курдук, Александра Федотовна үксүн нууччалыы ыллыыр эбит буоллаҕына, кэлиҥҥи сылларга репертуарыгар сахалыы ырыалар кииртэлээтилэр. Бу туһунан кини маннык диэн кэпсиир:

--Саха киһитигэр сахалыы санаа, олоҕу дьиҥ сахалыы ылыныы хайаан да киирэр эбит.  «Айыыларга махтал» диэн ырыа миэхэ кэлэн баран, хас да сыл сыппыта. Дьиҥэ, истээт да сөбүлээбитим эрээри, араас биричиинэнэн “кэнники” диэн долбуурга ууруллубута. Ол гынан баран, кэмэ кэллэҕинэ, киһи бэйэтэ да билбэтинэн киирэн кэлэр эбит. Хас биирдии ырыа киһи курдук дьылҕалаах дииллэрин бу ырыаҕа олох күүскэ сибээстиибин. Ыллыам иннигэр хас да киһи толоруутун истибитим – араас көлүөнэ дьон киэнэ этэ. Мин эмиэ хайдах ылынарбынан, өйдүүрбүнэн бэйэм кырааскабын, куолас оонньуутун киллэрбитим. Ону истэн баран, ырыа мелодиятын ааптара Екатерина Лукинова-Сэргээнэ, бэйэтэ ырыа дууһалаах киһи, үлэбин үрдүктүк сыаналаан: “Ырыам өссө араас кыраасканан, дууһа туругун иэйиитинэн киэркэйбит”, —диэбитигэр, махталым улахан.  Күн бүгүн бу ырыа репертуарбар куруутун баар.

Кэнсиэр сүрдээх истиҥ долгуҥҥа ааста. Бииргэ үлэлээбиттэрэ, үөрэппит оҕолоро, ырыаҕа сүгүрүйээччилэр, “Бастакы Баҕарах” түөлбэ олохтоохторо, хаан-уруу аймахтара, оҕолоро, сиэннэрэ.

Манна даҕатан эттэххэ, Александра Федотовнаны кытта бииргэ үөрэнэн, 56 (!) сыл анараа өттүгэр Хатас орто оскуолатын бүтэрбит оччотооҕу оҕолор, күн бүгүн нэһилиэк тумус туттар убаастабыллаах далбардара: “Шурабыт баар буолан, ырыа эйгэтин олох чугастык билэбит, ылынабыт”, -- диэн кэпсээтилэр. Онтон кылаас салайааччытын быһыытынан аан бастакы кылааһын оҕолоро (VIII-X кыл.) кини “ырыа эйгэлээх куруутун сэргэх сэбэрэлээх” диэн бэлиэтээбиттэрин бары ытыс тыаһынан көрүстүлэр.

Бүгүҥҥү кэнсиэр биир уратыта -- ырыаны сөбүлээччилэригэр, таптааччыларыгар, Александра Федотовна айымньылаах үлэтин сүгүрүйээччилэригэр анаан оҥоһуллубут ырыанньык тахсыбыта буолла. Ырыанньыкка ырыаһыкка көмө буолар «минус» фонограммалар, ырыа хайдах ылламмыта интерактивнай ньыманан угулунна. Онон ыллыан баҕалаах ырыа тылын көрөн олорон, бэлэм фонограммаҕа ыллыан сөп, эбэтэр сөбүлүүр ырыаһытын хаһан баҕарда да истиэн сөп. 

Ырыа киэһэтин эдэр киһи Татьяна Окорокова иилээн-саҕалаан ыыппыта эмиэ туһугар кэрэлээх, иитэр-үөрэтэр эйгэлээх. Көлүөнэ алтыһыыта “эдэртэн эрчимин, саастаахтан сүбэтин ыл” диэн өс хоһоонун толору кэпсиир. Ол аата сайдыы-үүнүү, баҕа санаа байҕала киһи олоҕун устатын тухары баар, олох устатын тухары көлүөнэ алтыһыыта, байытыһыы, ситэрсии, эбиллии буолар. 

Александра Федотовна: «Тапталлаах «Тускул” КК дириҥ, ис сүрэхпиттэн тахсар махтал тылларын тиэрдэбин! Эһиги баар буолаҥҥыт, мин олоххо тардыстабын, дьону кытта алтыһан, хас ыҥырдаххыт аайы сэргэхсийэбин, дууһалыын сырдыыбын! Барыгытыгар сир үрдүгэр баар бары үчүгэйи, кэрэни, кытаанах доруобуйаны, дьолу-соргуну баҕарабын!”—диэн махтанна.

Бу курдук инникигэ эрэллээх сырдык баҕа санаанан кэпсээммин түмүктүүбүн.

Наталья Руфова.

Хатас. Балаҕан ыйа.