Общество

 Ол туһунан кынаттаах этиилэр кэпсииллэр. Холобура, олортон аҕыйаҕы ылан эттэххэ,  “Бэйэтин дьоруойдарын үйэтитэр, ытыктыыр эрэ норуот улуу диэн ааттанар” (маршал К.К. Рокоссовскай), “Мин санаабар, норуот диэн  биир киһи, биир киһи -- норуот”(грек бөлүөһүгэ Демокрит).

Күннээҕиттэн үйэлээҕи булар

СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Алампа аатынан бириэмийэ лаурета, суруйааччы, драматург Дмитрий Федосеевич Наумов Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта буолла.

Дьэ, киһи киэнэ килбиэннээҕэ, саха киэнэ албаннааҕа баар эбит буоллаҕына -- кини баар! Сурук-бичик, айымньы эйгэтигэр үктэниэр диэри норуот хаһаайыстыбатын араас салаатыгар бэлиэ суоллаах-иистээх сатабыллаах салайааччы, бэриниилээх үлэһит -- эмиэ кини! Өрөспүүбүлүкэ салайар уорганнарын бары таһымыгар үлэлээбит -- эмиэ кини!

Дмитрий Федосеевиһы норуокка чугас, тыа дьонун өйүн-санаатын, олоҕун-дьаһаҕын бэркэ билэр, ылыннарыылаах тыллаах, холку, киэҥ көҕүстээх салайааччы диэн билинэллэр уонна ытыктыыллар. Элбэҕи, кураанаҕы эрэннэрбэт, этэр этиитэ куруутун олохтоох, “Ханна? Хаһан? Тоҕо?” диэҥҥэ эппиэттээх буолар.  Ол иһин туруорсууга “суох” диэн хоруйу ыларга да хомолтото кыра буолар диэн буолара... 

Дмитрий Федосеевич норуот киһитэ буолара хара маҥнайгы айымньыларыттан биллибитэ. Дэлэҕэ даҕаны суруйбут кэпсээннэрин ааҕан баран: “Хайа, бу биһиги киһибит туһунан курдук дии?” – диэн саҥа аллайыахтара үһү дуо? Ол кини киһи уйулҕатын, дьон-сэргэ майгытын-сигилитин билэриттэн, сытыы өйүттэн, тылы-өһү таба туттарыттан, ханна сытыырхатары, мүлүрүтэ түһэри сатыырыттан, итэҕэһи-быһаҕаһы киһини өһүргэппэттии, хайдах эрэ, сымнаҕастык эрээри, ылыннарардыы этэриттэн быһаччы тутулуктаах.

Саха киһитин быһыытынан, хара маҥнайгыттан быһа бааччы баһырхайдык буолбакка, аргыый наллаан лаппыйан кэпсээн саҕалыыр, айымньылара соннук сыыйа эмиэ дириҥээн, кэҥээн, тэнийэн бараллар.

 Драматургия курдук уустук жанрга хамсаныытыгар, тыаһыгар-ууһугар тиийэ барыта ымпыктаан-чымпыктаан суруллар. Ону өй-санаа оонньуутун, сюжет хардыытын кытта тэҥҥэ тутан дьүөрэлээн, улахан сыанаҕа турар айымньылары айда. Суруйарыгар хабар эйгэтэ күннээҕиттэн саҕалаан, историческайга тиийэр далааһыннаах. Күннээҕи диэн күдээринэ бүгүҥҥү буолбатах, кини күннээҕигэ да үйэлээҕи, туох эрэ уратыны булар буолан, көннөрү “кэллэ-барда” диэн этиилэригэр, этэргэ дылы, “туохха?” диэҥҥэ хоруйдаах, “хаһан?” диэҥҥэ хардалаах. Хатас норуодунай тыйаатырын артыыстара кини айымньыларынан норуот олоҕун, өйүн-санаатын ылыналлар диэтэххэ, омун буолбатах. Ордук эдэр көлүөнэ артыыстар.  

Өрөссүөрдэри өйөөн

Биирдэ кинилиин “Саллаат дьылҕата” диэн айымньытын туһунан кэпсэппиппит.

  – Дмитрий Федосеевич, мин санаабар, эн айымньыларыҥ дьоруойдара 100% буолбатах буоллаҕына, 90% дьиҥ олохтон ылыллыбыт дьон быһыылара-майгылара, буолбут түгэннэрэ. Ол иһин дьон сүрдээх чугастык, сылаастык ылынар. Оттон бу “Саллаат дьылҕата” дьиҥ олохтон ылыллыбыт, субу аттыбытыгар олорбут киһи туһунан диэн истибиппит.

–Ити бэлиэтээн эппиккин кытта сөбүлэһэбин. Кырдьык,  мин, киһи быһыытынан да, олоҕум оҥкулунан да, сүрэхпэр чугас дэриэбинэм олоҕун хоһуйар-дьүһүйэр суруйааччы буолабын. Ол айымньыларбар омнуолаах да көстүүлэр, мунаах да түгэннэр, булугас-сытыы да дьон, биитэр төттөрүтүн сыыла сылдьан, сыарҕа быатын быһааччылар да  бааллар. Олор уобарастарын нөҥүө уларыта тутуу диэн ааттаммыт, дьиҥ иһэ өрөбөлүүссүйэҕэ тэҥнээх (социализмтан капитализмҥа көһүү) быыөык кэмҥэ төрөөбүт дойдубутугар буолбут быһыыны-майгыны бу билиҥҥи дьоҥҥо, кинилэртэн ситимнэнэн кэлэр кэнчээри ыччакка тиэрдэ сатаатым. Ону сорох өйдүүр, сорох өйдөөбөт. Ити биирэ.

Иккиһинэн, кырдьык, өр сылларга иитэ сылдьыбыт баҕа санаабын толорон, дьиҥнээх олоххо баар буола сылдьыбыт, субу аттыбытыгар олорбут бэркэ диэн билэр, убаастыыр, ытыктыыр киһим Николай Алексеевич Ноттосов туһунан “Саллаат дьылҕата” диэн испэктээк сурулунна. Тулабар баар билэр дьоммуттан туох да улахан уратыта суох дьылҕалаах, олохтоох, үлэлээх-хамнастаах, күлэр-үөрэр киһим уйулҕаны хамсатар ыар сүгэһэрдээҕин олох кэнники өйдөөбүтүм. Ол эрээри киһилии сыһыаны, убаастабылы, сыанабылы ылбытын, киһи быһыытынан бэйэтин сүтэрбэккэ, дьоһун олоҕу олорбутун санаатахпына, эмиэ да син уоскуйабын. Санаан көр, ити дэриэбинэҕэ (баара-суоҕа 500 киһини да кыайбат нэһилиэнньэлээх) бүтүн алта сабыс-саҥа дьиэ акылаата түһэн хаалар. Ол акылааттар кэлин биһиги күннэрбитигэр тиийэ сытан эмэҕирэн, сытыйан, сир үрдүттэн симэлийбиттэрэ. Биирдии ыалтан 4-5 киһи төннүбэттии барбыттара аҥаардас саныырга да ыарахан, оттон тустаах дьоҥҥо хайдах курдук буолуой?.. Ол дьон кэлэн, хас биирдиилэрэ аччаабыта 5-6 оҕолоох буолуохтар этэ, онтон оҕолоро эмиэ биир оччо.

 Мин суруйуу  эйгэтигэр хойутуу 55 сааспын туолан баран киирбитим. Дьон болҕомтотун ылбыт бастакы улахан ыстатыйам “Саха Сирэ” хаһыакка  биир улахан балаһаны толору тахсыбыта. Ытыктыыр, тумус туттар киһим Бүөтүр Тобуруокап туһунан этэ. Соһуйуом уонна үөрүөм туһугар, ол ахтыым Михаил Алексеев-Дапсы хараҕын далыгар киирэн, кини үрдүк сыанабылын ылбыта. «Бу зоотехник идэлээх уонна үлэлээбит-хамсаабыт эйгэтэ даҕаны литератураттан ыраах киһи маннык улахан ыстатыйаҕа икки эрэ тылы сыыһа туттубут», - диэбитэ. Биллэн туран, ити хайҕал  саҥа саҕалааһыҥҥа бэйэҕэ эрэли, кынаттаныыны аҕаллаҕа.

--Дмитрий Федосеевич, сыл аайы эн тус бириискэр «Өрөсүссүөрдэр күөн көрсүһүүлэрэ» диэн тэрээһин буолар. Бу туһунан санааҕын үллэһин эрэ.

-- Тыйаатыр үлэтэ тахсыылаах, үрдүк таһымнаах буоларыгар өрөсүссүөр үлэтэ улахан оруоллаах. Ону суолталаан, сүүс тыһыынча суумалаах бириэмийэ туруорамммын, «Өрөсүссүөрдэр күөн көрсүһүүлэрэ» диэн тэрээһини көҕүлээн тэрийэбин. Биллэн туран, манна өрөспүүбүлүкэ тыйаатырдарын салайар тэрилтэлэр көмө-тирэх буолаллар. Бу күрэххэ хоту улуустартан иккилии-үстүү суукка айаннаан кэлэллэринэн да сыаналаатахха, күөн күрэс сыалын-соругун сиппит дуу диэн испэр сэмэйдик үөрэбин. Хатастар маны эмиэ мүччү туппакка, куруутун кытталлар, атыттары көрөллөр, бэйэлэрэ көстөллөр.

Хатас тыйаатырыттан өссө биир үөрэрим, Людмила Михайловна Чепалова курдук култуура маяга салайааччылаах буоланнар, кыттыы эрэ буолбакка, тэрээһин өттүгэр хайдах курдук күүстээх хамаандалаахтарын, этэргэ дылы, көхсүбүнэн сэрэйэр, билэр этим уонна быйыл олох эт харахпынан, эппинэн-хааммынан, өйбүнэн-санаабынан өссө төгүл көрө үөрдүм, итэҕэйдим. Ол курдук, 2021 сыллаах «Өрөсүссүөрдэр күөн көрсүһүүлэрэ» Хатаска буолла. Барыта чып-чап, орун-оннугар. Аныгы технологияны туттан, тиэхиньикэ кыаҕын туһанан, сорох тыйаатырдары куйаар нөҥүө көрдүбүт, оттон кэлэн оонньуу сылдьар тыйаатырдары сонно тута быһа эпииргэ таһааран, дьонноро-сэргэлэрэ көрө-истэ, сэргии, кэрэхсии олордулар.  Аны буола турар кэмигэр сүүһүнэн киһи түмсүбүтэ да, ханна да анньыһыы да суоҕа. Дьиэ-уот ып-ыраас, сып-сылаас. Испэктээккэ артыыстар оонньууларын таһымнара үрдүгүн филологическай наука дуоктара Варвара Окорокова сөҕөн-махтайан бэлиэтээбитэ. Кырдьыга да, талаан норуокка баарын биир дакаастабыла ол буоллаҕа. Бу түгэҥҥэ үтүөкэн усулуобуйаны тэрийбит “Тускуллар” оруоллара улахан дии саныыбын. Ол да иһин буолуо, түмүк сүбэ мунньах кэннэ «Өрөсүссүөрдэр күөн көрсүһүүлэрэ» аны куруутун Хатас «Тускул» култуура киинигэр буолар буолла. 

 Тыйаатыр артыыстарын састаабын этэр буоллахха, оробуочайтан саҕалаан нэһилиэк баһылыгын солбуйааччытыгар тиийэ араас араҥа барыта кыттар. Наһаа чугастык саныыр Иван Жирковпар, Владимир Петровпар, Андрей Малышевпар, Мария Христофороваҕа, Наталья Нохсороваҕа уо.д.а махталым улахан. Билигин баар эдэркээн уолаттар, кыргыттар олоххо интэриэстээх, тардыһыылаах буоланнар, харахтара уоттаах, туругастар-олоругастар, этэргэ дылы, олох тыгыалас тымырын тута сылдьар дьон. Кинилэри кытта алтыстахха, киһи айыах-тутуох санаата кэлэр.

Быйыл «Саллаат дьылҕата» драмам сүрүн дьоруойун Ньукулай Ноттооһоп төрөөбүт-үөскээбит, олорбут дойдутугар -- Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар -- хатастары илдьиэхпин баҕарарбын эппиппэр, тыйаатыр билиҥҥи өрөсүссүөрэ Евдокия Семенова, дириэктэр Людмила Михайловна ылбаҕайдык ылыммыттара. Бу манан аҕай дьыала буолбатах буоллаҕа дии – сүүрбэччэ киһини үлэтиттэн көҥүллэтии, таҥаһы-сабы, атрибуттары тэрийии, мунньахтааһын, сүбэлэһии, сөбүлэһии, о.д.а. Инньэ гынан оптуобус буламмын, өссө биир массыыналанан, сүүрбэттэн тахса буолан айаннаан тиийэн, Харбалаахха, сарсыныгар Үөһээ Бүлүүгэ көрдөрдүлэр. Тыа дьоно барахсаттар наһаа үөрэн-көтөн, сүргэ көтөҕүллэн көрсүбүттэрэ уонна артыыстар оонньуулларын таһыма үрдүгүн бэлиэтээн эппиттэрэ.

***

 Суруйуум түмүгэр Дмитрий Федосеевичпытыгар норуодунай суруйааччы диэн дьоһун суоллаах-иистээх, добун аат иҥэриллибитинэн эҕэрдэлиибит. Алгыстаах аартыгыҥ айарга-тутарга аһаҕас буоллун, чөл-чэгиэн туругу баҕарабыт!

Наталья Руфова,

Хатас.