Общество

Ийэбит суолун батыһан

Күн күбэй ийэбит Светлана Афанасьевна Иванова өр сылларга иитээччинэн үлэлээбитэ уонна биир кэмҥэ сэбиэдиссэйдээбитэ. 60-с сыллар саҕаланыыларыгар Дьокуускайдааҕы педучилищены бүтэрээт, аҕабытыгар Николай Семенович Степановка кэргэн тахсыбыта. Хаптаҕайдааҕы оҕо дьиэтигэр, ол кэннэ Нөөрүктээйи нэһилиэгэр оскуола иннинээҕи саастаах кэнчээри ыччаты иитиинэн дьарыктаммыта. 50 сааһыгар бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта.

Биэс оҕоттон төрдүөн педагогтарбыт. Убайым Афанасий Амма гимназиятыгар учууталлаан баран, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Улахан балтым Фекла Майа орто оскуолатыгар учууталынан үлэлиир. Кыра балтым эмиэ иитээччи. Дойдутугар, Мэҥэ Хаҥалас Павловскай нэһилиэгэр, ийэбит олоҕун анаабыт «Лена» уһуйааҥҥа үлэлиир.  Балтым билигин үөрэҕин бүтэрээт, оҕолору иитэр үлэтин саҕалаабыта.

Оҕо сырыттахпытына, ийэбит суол нөҥүө турар уһуйааҥҥа иитээччинэн үлэлиир этэ да, бииргэ төрөөбүттэр хайабыт даҕаны оҕо уһуйааныгар сылдьыбатахпыт. Өрүү миэстэ суох, оҕолору көрөргө эбэҕит баар диэн ылбат этилэр. Бэйэм олус сылдьыахпын баҕарарым, оҕолору ымсыыра көрөрүм. Ийэм үлэтигэр Саҥа дьыллааҕы оҕолор бырааһынньыктара остуоруйа курдук буолара, иитээччи үлэтин ол кэмтэн ыла сөбүлээбитим буолуо.

Сылдьыбатахпыт биир төрүөтүнэн, улахан убайбын уһуйааҥҥа киллэрбит күннэригэр бөлөхтөн куотан, аймалҕан таһаара сылдьыбыта. Эбэбит барахсан, күннээҕи үлэттэн быыс булан, биһигини дьиэбитигэр олус үчүгэйдик дьарыктыыра. Араас остуол, тарбах сайыннарар оонньууларын төгүрүччү олордон  оонньоторо.

 Иитээччи буолар аналым

Алын кылаас учууталын идэтин университекка баһылаабытым. Бу кэмҥэ кэргэммин Алексей Петрович Дмитриевы кытары холбоспуппут. Оҕобут Алексей билигин номнуо улахан киһи, олох-дьаһах хомууналынай хаһаайыстыбатыгар, кэргэнэ Айта тутуу тэрилтэтигэр үлэлииллэр. 

Оҕом кыра эрдэҕинэ 17-с кыбаарталга 4-с №-дээх, икки этээстээх, түөрт бөлөхтөөх кырачаан оҕо уһуйааныгар үлэҕэ киирбитим, олус үчүгэй кэлэктиип этибит. Уһуйааммыт кэлин өрөмүөҥҥэ барбыта, оттон 90-с сылларга сабыллыбыта. Онон аттыгар турар 55-с нүөмэрдээх кыра, түөрт бөлөхтөөх, нуучча тыллаах уһуйааҥҥа үлэҕэ киирбитим. «Кэнчээрибэр», олорор сирбиттэн чугас диэн, 1998 сылга кэлбитим. Уруккуттан билэр биир идэлээхтэрим үлэлииллэрэ. Ол курдук, методист Галина Андреевна Захарованы (билигин 44 №-дээх «Мамонтенок» уһуйаан сэбиэдиссэйэ), психолог Роза Кузьминична Коркинаны (билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор) билэрим. Сэбиэдиссэйбит  Анастасия Михайловна Лазарева үлэтигэр ураты бэриниилээх, кэлэктиипкэ олус эйэҕэс салайааччы буолара.

Уопуттааххын уонна нууччалыы уһуйааҥҥа үлэлээбиккин диэн бэлэмнэнии бөлөххө анаммытым. Маҥнайгы бөлөххө оҕо ахсаана аҕыйах этэ. Муусука, физкултуура саалалара баалларыттан олус үөрбүтүм. Инники үлэлээбит сирдэрбэр суох этэ, дыбарыас курдук санаабытым. Музыкальнай салайааччыбыт Татьяна Даниловна Габышева олус истиҥник көрсүбүтэ, бэртээхэйдик тапсан үлэлээбиппит. Кэлиэхпиттэн билиҥҥэ диэри көмөлөһөөччүнэн Татьяна Анатольевна Петрова сылдьар, үлэтигэр бэриниилээх, уопуттаах, тэбис тэҥҥэ тэрээһиннэри тэрийсэр. Кини эмиэ эдэр исписэлиистэргэ күүс-көмө буолар.

Уһуйааммыт туһунан сиһилии

Быйыл тапталлаах «Кэнчээрибит» төрүттэммитэ 35 сылын туолар. Иллээх, биир дьиэ кэргэн курдук кыһалҕалары быһаарар, туруоруммут сыаллары ситиһэр кэлэктиип буолабыт. Ол туоһута – өр сылларга үлэлээбит уопуттаах үлэһиттэрдээх, каадыр уларыйыыта аҕыйах.

Холобур, уһуйаан арыллыаҕыттан иитээччилэр Людмила Августиновна Брызгалова, Елена Антоновна Коркина үлэлииллэр, оттон уопуттаах настаабынньыктар алтабыт. Маныаха настаабынньыктыырга анал балаһыанньа бигэргэммитэ. Онно олоҕуран хас биирдии эдэр үлэһити кытары үлэлииргэ былаан оҥоһуллубута. Сыл саҕаланыыта тустаах сэбиэт састааба бигэргэнэр уонна үлэһит туохха ыарырҕатарын быһаарабыт. Эдэр кыргыттары кытары психолог Валентина Викторовна Тихонова ситимнээхтик үлэлиир, идэҕэ туһаайыллыбыт араас тестэри толорторор. Араас куонкурустарга эмиэ көхтөөхтүк кыттабыт. Холобур, «Педагогический олимп» диэн педагогическай ааҕыыларга сылын ахсын кыттабыт, айымньылаахтык үлэлиибит. Араас куруһуоктары тэрийэн оҕолору аралдьытабыт. Билигин эдэр исписэлиистэр түмсэн, үөрэҕирии салалтата таһаарар «Столичное образование» сурунаалга ыстатыйа бэлэмнииллэр.

Сэбиэдиссэйбит Жанна Николаевна Саввинова, үөрэтэр-иитэр салаа сэбиэдиссэйэ Александра Власьевна Платонова, старшай баспытаатал Людмила Михайловна Жиркова араас интэриэһинэй саҥа санаалары, бырайыактары олоххо киллэрэллэр, онон кэм балысханнаах уларыйыыларыгар уһуйааммыт тэҥҥэ хаамсар. Биһиэхэ 15 бөлөх баар, олортон 13-һэ сүрүн, иккитэ – кылгас болдьохтоох, манна оҕолор күн аҥаардыыта сылдьаллар. Ону таһынан 15 миэстэлээх тыллара мөлтөх оҕолор сылдьар логопедическай хайысхалаах бөлөхтөөхпүт. 15 бөлөхтөн түөрдэ нууччалыы, атыттар сахалыы тылынан үөрэтэллэр.

Уһуйааччылар уонна эдэр исписэлиистэр бэйэ-бэйэлэригэр көмө буолаллар. Дойду үрдүнэн национальнай бырайыактар үөрэхтээһин эйгэтин туох баар салааларын хабар. Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин дьаһалынан Педагог уонна уһуйааччы сылын биллэрбитэ быйыл каадыры кытта үлэҕэ иитээччилэр, учууталлар үлэлэрин сүрдээҕин өрө тарта, элбэх куурустар, күрэхтэр ыытыллаллар.  Бэйэм хас да сыл настаабынньыктаабыт киһи быһыытынан, оҕо иитиитигэр болҕомто күүһүрбүтүн бэлиэтиибин. Онон барыбытыгар өрө көтөҕүллүүлээх, ураты сыл үүннэ. Аны уһуйааччы педагогикаҕа эрэ буолбакка, ханнык баҕарар салааҕа баар буоллаҕа дии. Сааһыран эрэр, уопуттаах үлэһиттэр билиилэрин, сатабылларын эдэр көлүөнэҕэ тиэрдэллэрэ билигин олус табыгастаах.

Аан маҥнайгы сыһыарыллыбыт, СГУ-ну кыһыл дипломунан бүтэрбит  Ксения Ивановна Никонорованы билигин даҕаны сылаастык саныыбын. Кэлин Александра Дмитриевна Матвееваны, Гея Витальевна Павлованы кытары үлэлээбитим. Соторутааҕыта  Екатерина Филипповна Замятинаны, эмиэ пединституту кыһыл дипломунан бүтэрбит исписэлиистиин, олус тапсан үлэлээбиппит.  Кинилэр бары  иитэр үлэҕэ олус сыстаҕас, методикаҕа дириҥ билиилээх, саха намыын кыргыттара.

Билигин Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты бүтэрбит Петухова Сайыына Гавриловналыын үлэлиибин. Бастакы кэмҥэ иитээччи көмөлөһөөччүтэ этэ, билигин бэйэтэ толору иитээччи дуоһунаһыгар бэриниилээхтик үлэлиир-хамсыыр. Сарсыардаттан оҕолор эрэсиимнэрин тутуһалларыгар, дьарыктар интэриэһинэй буолалларыгар араас технологиялары уонна ньымалары туһанабыт, күннэтэ саҥаны көрдүүбүт.

 Оҕо иитиитэ – уустук үлэ

 Билигин олох тэтимнээхтик сайда турар кэмигэр кырачаан оҕолор гаджекка уһуйуллубутунан бараллар. Сорох төрөппүттэр маннык балаһыанньаны сөптөөҕүнэн ааҕалларыттан олус дьиксинэбин. Сыыппара сайдыыта үчүгэй уонна куһаҕан өрүттэрдээх. Өр сыл үлэлээбит, уопуттаах киһи буоларбынан, мин санаабар, гаджекка хам-хатаммыт кырачаан оҕо сатаан сайдыбат. Өйгө тутар, суоттуур дьоҕурдара намтыыр, истибиттэрин-көрбүттэрин тута умнан кэбиһэллэр. Инникитин кинилэр киэҥник-дириҥник толкуйдаабат, ырыппат буолар кутталлаахтар. Нууччалыы эттэххэ, «клиповое мышление» өттө баһылыыр. Билигин билимҥэ сыыппара тэтимнээх сайдыытын содулун үөрэтэллэрин сэҥээрэ истэбин, интэриэһиргиибин. Холобур, оҕо мэлдьи гаджетынан туттар, оонньуур буоллаҕына, учуонайдар аутизм ыарыытыгар тиэрдиэн  сөптөөҕүн сабаҕалыыллар.

Тус бэйэм саныырбынан, оҕону төрөөбүт тылынан хайаатар да үөрэтиэхтээхпит. Ол эрэн, саха тыла судургу буолбатах. Онон биһиги уһуйааммытыгар сахалыы тыллаах бөлөхтөр баалларынан, кырачааннарга төрүт култуураны иҥэрэрбитинэн киэн туттабын. Сахалыы үөрэтэр уһуйааннар уонна оскуолалар суох буоллахтарына, ити боппуруос ордук сытыырхайыа. Ийэ тыл киһи салгыы олороругар, үүнэригэр-сайдарыгар төһүү күүс, дириҥ силис буолуохтаах. Маныаха сорох төрөппүттэр оҕолорго саха тылын үөрэтиини харгыстыылларын, мэһэйдииллэрин уонна утарсалларын өйдөөбөппүн. Төһөнөн киһи элбэх тылы билэр да, мэйии үлэтэ түргэтиир, кыаҕа эбиллэр, бигэ тирэх уонна харысхал буолар. Атын омук тылларын, култуураларын билбитин таһынан, төрөөбүт ийэ тылы билбэт буоллаххына, эйигин инникитин Сахабыт Сиригэр ылыналларыгар уустуктары үөскэтэр.

Төрөппүттэргэ сүбэлиибин

Уһуйаан уонна ийэ, аҕа көрүүлэрэ сорох кэмҥэ араастаһар. Уһуйаан кэннэ оҕолор улаатаннар, оскуола боруогун атыллыахтара бу турдаҕа дии. Маныаха төрөппүт оҕотун сиэри таһынан көмүскэһэрэ табыллыбат. Ол иһин бииргэ үлэлиир, оҕо кыра буруйу да оҥордоҕуна кэмигэр сөпкө өйдөтөр уонна дьаһайар булгуччу наадалаах. Тус бэйэм оҕону кыра сааһыттан анаалыстана, толкуйдуу үөрэтиэххэ уонна иитиэххэ сөп диибин. Холобур, араас балаһыанньаҕа атыннык дьаһанар түгэнигэр түмүк хайдах буолуон сөптөөҕүн ыйан-кэрдэн биэрэбин, сүбэлиибин, төрөппүккэ өйдөнүмтүө гына тиэрдэргэ дьулуһабын. Оҕо аһаҕас, чугас, аһыллар кыахтаах түгэнигэр элбэх сыыһа туттунууттан куотуон сөп...

Төрөппүттэргэ илгэлээх ийэ тылгытын харыстааҥ, оҕолоргутугар кыра эрдэхтэриттэн иҥэриҥ диэн сүбэлиибин.