Уопсастыба

 00714 №-дээх уурааҕынан

Ленинград уобалаһын Всеволожскай оройуонун Неватааҕы Дубровка бөһүөлэгэр олорор Екатерина Матвеевна уонна Иван Семенович Картыненнар диэн финнар омук ыалыгар 1920 с. бэс ыйын 24 күнүгэр төрөөбүт кыыс оҕону Анна диэн ааттаабыттара. Эдэр ыал бу иннинэ 2 саастаах Сеня диэн уол оҕолоохторо. Аҕалара ыарыһах буолан эрдэ өлөн, ийэлэрэ икки оҕотун бэйэтэ ииппитэ. Кэлин собуокка үлэлиир Антон диэн уус киһиэхэ кэргэн тахсан, иллээхтик-эйэлээхтик олорбуттара. Анна орто оскуола кэнниттэн Луга куораттааҕы педучилищены 1939 с. бүтэрэн, Усть Ижора орто оскуолатыгар алын кылаастарга учууталлаабыта. 

1941 с. Германия сэриинэн саба түспүтэ. Балаҕан ыйын 4 күнүттэн  Ленинграды буомбалаабыта, артиллериянан ытыалаабыта. Балаҕан ыйын 8 күнүттэн блокада саҕаламмыта. Анналаах Дубровкатааҕы дьиэлэрэ умайбыта, онон сири хаһан олорбуттара. Сэрии күн-түүн күүһүрэн, кыһын чугаһаан, дэриэбинэ дьонун Новые Пустоши дэриэбинэҕэ көһөрбүттэрэ. Манна кэлэллэрин кытта улахан хоргуйуу саҕаламмыта, өстөөх Ленинграды төгүрүччү ылбыта. Анна тыаҕа мас эрбээһинигэр үлэлээбитэ, фроҥҥа барар суолу хаартан ыраастааһыҥҥа сылдьыбыта. Бу туос асчык дьоҥҥо ыарахан үлэ этэ. Үлэлиир киһиэхэ 250, үлэлээбэт кырдьаҕаска 125 грамм буор буккааһыннаах килиэби биэрэр буолбуттара.

1942 сыл олунньутуттан Ладоганан сырыы саҕаламмыта, ол эрээри өстөөх сөмөлүөттэрэ быыстаан-арыттаан кэлэн буомбалаан бараллара. 1942 сыл кулун тутар 20 күнүгэр 00714 №-дээх «Финн, немец омуктары Ленинград куораттан уонна аттынааҕы оройуоннартан эвакуациялыыр туһунан» диэөн Ленинградскай фронт байыаннай сэбиэтин уурааҕа тахсыбыта. Онон 28 тыһыынча финн омук дьонун Ладоганы туоратан, вагоннарга симэн, Сибииргэ илдьибиттэрэ. Тымныы вагоҥҥа уһун айаны тулуйбакка уонна хоргуйан, Анна ийэтэ Иркутскай уобалас Залцер ыстаансыйатыгар өлбүтэ.

 Ыраах Эдьигээҥҥэ

1942 с. от ыйын 8 күнүгэр Саха Сиригэр 4150 финнар дьоно көскө кэлбиттэрэ. Кинилэртэн хоту балык бултааһыыныгар ыытыллыбыт 3050 киһи ортотугар эдэркээн Анна Картынен баара.  Эдьигээҥҥэ биир да дьиэтэ-уота суох кураанах кытылга сүөкээбиттэрэ. Ардаҕы аннынан, өрүс сүүрүгэ аҕалбыт маһын хомуйан, бараах туттан олорбуттара. Урут балыктаан көрбөтөх дьон бастаан олус эрэйдэммиттэрэ, кыһалҕа үөрэтэн, кэлин сыыйа үөрэмиттэрэ. Хас да олорор дьиэни, оскуоланы туппуттара. Таҥас-сап, ас-үөл мөлтөх буолан, сүтүк элбэх этэ. Анна Ивановна төһө да ыарахаттары көрүстэр, санаатын түһэрбэккэ, кыһалҕалары туораан, сырдыкка тардыһан, кэрэҕэ дьулуһан олох суолун устунан баран испитэ. Кэлин, үтүө майгылаах олохтоох дьону, ыарахан кэмигэр көмөлөспүт сахалары олус истиҥник ахтара уонна махтанара.

Анна Ивановна бэйэтэ тутуспут оскуолатыгар нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин учууталынан үлэҕэ ылыллыбыта. Ити сыл көһөрүллэн тиийбит Чурапчы холкуостаахтарын оҕолоругар анаан сахалыы кылаас аһыллыбыта, онно хас да саҥа учуутал кэлбиттэ. Олор истэригэр Мэҥэ Хаҥаластан, Моорук Суолатыттан төрүттээх Кирилл Егоров баара. Бииргэ үлэлээн бодоруһан, Анналаах Кирилл 1945 с. холбоһон, ыал буолбуттара.

Оҕо аймах кутун тутан

Эдэр ыал 1947 с. Кирилл дойдутугар, Мэҥэ Хаҥаласка, көспүттэрэ, иккиэн II Мэлдьэхси нэһилиэгин Томтор оскуолатыгар учууталлаабыттара, 1948 с. Табаҕа оскуолатыгар Анна Ивановна нуучча тылын, Кирилл Петрович биология учууталларынан анаммыттара. Манна Анна Ивановна уһуннук, 1970 с. диэри учууталлаабыта.

Мин 1954 с. «ньолобуой» кылааска үөрэнэ киирбитим, ийэм Елена Петровна түөрт оҕолоох огдообо хаалан, биһигини үөрэттэрээри 1956 с. оскуолаҕа остуораһынан үлэҕэ киирбитэ. Биһиги оскуолаҕа, биир кыра хоско олорорбут. Анна Ивановна ол кэмҥэ сахалыы кэпсэтэ үөрэммит буолан, ийэбин кытары түргэнник бодороспута. Оччолорго кини кэргэнэ Кирил Петрович улаханнык ыалдьара, оҕолоро да кыралара, онон олоххо кыһалҕалаах икки эдэр ийэ бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөр буолан, хардарыта көмөлөсүһэллэрэ. Устунан дьүөгэлии буолбуттара.

Анна Ивановна алын сүһүөх кылаастарга нуучча тылыгар үөрэппитэ.  Кини уолун Роберты кытта убайым Вася, кыыһа Неллини кытта мин бииргэ үөрэммиппит. Убайбынаан нуучча тылын ыарырҕатар этибит, ол иһин Анна Ивановна (алта, ол иһигэр, биир инбэлиит оҕолоох, ыарыһах кэргэннээх, үгүс түбүктээх ыал ийэтэ) уруок кэнниттэн хаалларан эбии үөрэтэрэ, эбэтэр дьиэҕэ эбии сорудах биэрэн толортороро. Кини уһун сылларга элбэх оҕону улуу нуучча тылыгар үөрэппитэ. Оччолорго сэттэ киһини иитэригэр биир учуутал хамнаһа тиийбэт буолан, Гидрометеосулууспаҕа күнү-дьылы кэтээччинэн, хаары кээмэйдээччинэн эбиилик үлэлээбитэ. Онтукатыгар ыйга 30 солк. ылара, оччолорго итиччэ харчыга 1 куул бурдук кэлэрэ, бу кини дьиэ кэргэнигэр ыйга сииллэригэр сөп буолара. Биэнсийэҕэ тахсан баран Табаҕаҕа олорон, аҕыйах сыл оҕо библиотекатыгар  үлэлээбитэ.

Учууталбыт барахсан оҕоҕо олус сымнаҕас, үтүө майгылаах этэ. Кини хаһан да оҕону улаханнык мөхпөтө, куруук сүбэлии-амалыы сылдьара, оҕо билиини ыларыгар этинэн-хаанынан ыалдьара. Кыаммат, тулаайах оҕолорго сүрдээх истиҥник уонна амарахтык сыһыаннаһара. Мэлдьи ыраастык тутта-хапта, таҥна-сапта сылдьара, үөрэтэр оҕолорун, бииргэ үлэлиир учууталларын, атын да дьону кытары олус култуурунайдык, аһаҕастык, сэмэйдик кэпсэтэрэ. Ол да иһин Анна Ивановнаны нэһилиэк дьоно-сэргэтэ, бары үөрэнээччилэрэ олус ытыктыырбыт. Оҕолоро үөрэҕи ылан олоххо суолларын булбуттара: Роберт художник, Нелли фармацевт, Лена алмааһы таҥастыыр технолок, Наташа терапевт быраас, Саша инженер-электронщик идэлэрин баһылаан, таһаарыылаахтык үлэээбиттэрэ.

Тиһэх көрсүһүү

 2012 сыллаахха Төҥүлүгэ командировкаҕа бара сылдьан, олус ытыктыыр учууталым барахсаны көрсөөрү, дьиэтигэр сылдьан чээйдээн, ирэ-хоро сэһэргэһэн турабын. Анна Ивановна манна улахан кыыһыгар Нелли Кирилловнаҕа олорор этэ. Олус истиҥник, үөрэ-көтө көрсүбүтэ, уруккутун курдук, сахалыы олус минньигэстик саҥара-саҥара, тугу үлэлиирбин, хайдах олорорбун уонна уһуннук үлэлээбит Табаҕатын дьонун-сэргэтин ыйыталаспыта. Барыларын ахтарын, күндүтүк саныырын эппитэ. Кэлин кэмиттэн-кэмигэр сүрэҕэ мөхсөрүн кэпсэбитэ, хаартыскатын көрдөрбүтэ. Ити тиһэх көрсүһүүм этэ…

Учууталым дьиэтиттэн тахсан иһэммин, Анна Ивановна Табаҕаҕа олорон сэрии, тыыл, үлэ бэтэрээннэрин кытары көрсүһүүгэ: «Оҕону бэйэ, төрөппүт холобуругар уонна үлэҕэ иитии, ийэ айылҕаны кытта алтыһыннарыы, төрөөбүт түөлбэни таптааһыҥҥа уонна бэйэ дьонунан киэн туттунуу тыыныгар иитии-үөрэтии биһиэхэ, сахаларга, эппитигэр-хааммытыгар баар буоллаҕа», – диэн уу сахалыы бэрт истиҥник-иһирэхтик саҥаран-иҥэрэн, истээччилэрин бэркэ соһутан турардааҕын санаан кэлбитим.

– Барахсан хаһааҥҥыттан саха буолан итинник ис киирбэхтик, ылыннарыылаахтык саҥарара-иҥэрэрэ эбитэ буолла? – диэн эмээхситтэр сөҕөн кэпсэтэ-кэпсэтэ, дьиэлэригэр тарҕаспыттара. Учууталым барахсан үтүө майгыта оҕолоругар бэриллибит. Кини улахан кыыһа Нелли мин оҕо сааһым аргыһа, истиҥник саныыр доҕорум. Кини биһикки Табаҕа аҕыс кылаастаах оскуолатын бииргэ үөрэнэн бүтэрбиппит. Нелли үөрэҕэр үчүгэй, бастыҥ успуортсменка, көрсүө-сэмэй майгылаах, үөрэ-көтө сылдьар, барыбытыгар куруук ситиһиини баҕарар, холобур буолар кыысчаан этэ. Кэлин сааһыран да баран, биирдэ эмит көрүстэххэ, ол майгытын сүтэрбэтэҕэ үөрдэрэ. Учууталым барахсан дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар үгэһэ салҕанан, аҕыс сиэннэригэр, аҕыс хос сиэннэригэр, биэс хос-хос сиэннэригэр бэриллибитэ буолуо диэн эрэнэбин.

Лаврентий РОМАНОВ, Арассыыйа АПК бочуоттаах үлэһитэ, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх зоотехнига, Мэҥэ Хаҥалас улууһун  Бочуоттаах гражданина,  Арассыыйа суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэ