Общество

Бэрэсидьиэммит 19-с Туһаайан этиитэ уһунунан рекорд олохтоото - 2 чаас 6 мүнүүтэ ыытылынна. Иһитиннэрии сүрүннээн эрэгийиэннэргэ туһаайылынна, өйөөһүн саҥа ньымалара этилиннэ. Тас дойдулары кытары сыһыаннааһыыга эмиэ этиилэри оҥордо.

Национальнай бырайыактар

Владимир Путин бэрэсидьиэннээбит болдьоҕун тухары сүрүн  салайыыга үнүстүрүмүөнэ - национальнай бырайыактар. Ол курдук, 2018-2024 сыллар усталарыгар 13 бырайыак үлэлээтэ. Ырытан көрдөххө, үс сүрүн хайысхаҕа туһаайыллар: киһи хапытаала, табыгастаахтык олоруу уонна экэниэмикэ сайдыыта. 2018 сылга сүрүн национальнай бырайыактар быһаарыллыбыттара. Ол кэмтэн икки эрэ саҥа нацбырайыак эбиллибитэ. Ол 2021 сыллаахха «Туризм уонна ыалдьытымсах буолуу индустрията» уонна 2024 сыл тохсунньутугар “Пилота суох көтөр авиационнай систиэмэлэр». Онон Туһаайан этии кэмигэр биэс саҥа национальнай бырайыак эбиллибитэ ис бэлиитикэҕэ өссө киэҥ сорудахтары туруорда. Саҥа национальнай бырайыактар: «Дьиэ кэргэн», «Каадырдар», «Арассыыйа ыччата», «Уһун уонна актыыбынай олох» уонна «Экэниэмикэ дааннайдара» туспа үбүлэниэхтэрэ.

Эспиэрдэр этэллэринэн, национальнай бырайыактар экэниэмикэ сайдыытын сүрүн салаалара эрэ буолбакка, Владимир Путин быыбар иннинээҕы бырагырааматын сүрүн акценнара.

Эрэгийиэннэргэ көмө оҥоһуллуо

Эрэгийиэннэр социальнай­экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар улахан болҕомто уурулунна. Ол курдук, ыаллыы сытар эрэгийиэннэр икки ардыларыгар бүддьүөт тэрилтэлэрин үлэһиттэрин хамнастара биллэр арыттааҕа. Бастатан туран, мэдиссиинэ, үөрэҕирии тэрилтэлэригэр. Бу туһунан үлэһиттэр бэрэсидьиэҥҥэ тиийэ суруйаллара. Маныаха Владимир Путин хамнас төлөөһүнүгэр саҥа моделы киллэриини эппитэ иирсээни төрдүттэн суох оҥоруохтаах. Аналитиктар сабаҕалыылларынан, маннык ньыма тест быһыытынан аҕыйах эрэгийиэҥҥэ сотору киириэҕэ, онтон кэлин дойду үрдүнэн тарҕаныаҕа.

Экэниэмикэҕэ эбии өйөбүл миэрэлэрэ баар буолара этилиннэ. Ол курдук, эрэгийиэннэр иэстэрин икки гыммыт үһэ сотуллуо. Бу этии дохсун ытыс тыаһынан ылылынна. Бу миэрэ саҥа туруоруллубут соруктары толорорго төһүү күүс буолара сабаҕаланар.

Инфраструктураны сайыннарыыга ылыллар кирэдьиит төлөммүтүн кэннэ, бу харчы иккистээн эргийэн кэлэн инфраструктура кирэдьиитигэр туһаныллыа. Өссө биир өйөбүл – эрэгийиэҥҥэ инфраструктурнай бырайыак олоххо киирбитин кэннэ, туһаныллыбакка хаалбыт харчынан эрэгийиэн бырайыагын тупсарар кыахтаныа. Ол эбэтэр, федеральнай хааһынаҕа бу харчы төннөрүллүбэт. 

Эрэгийиэннэргэ аадырыстаах көмө киириэ. Бэрэсидьиэн этиитинэн, хаалан иһэр эбэтэр ханнык эмит салааҕа үчүгэй көрдөрүүлээх эрэгийиэннэргэ туспа көмө олохтонуо. Холобурдаатахха, оҕо төрөө­һүнүгэр көрдөрүүлэринэн хаалан иһэр эрэгийиэннэргэ өйөбүл. Бу үксүн киин Арассыыйа уонна хотугулуу-арҕаа эрэгийиэннэр.

Дойду бырамыысыланнай кыаҕын сайыннарыы күүһүрүө. Ол эбэтэр, федеральнай былаас болҕомтотугар Москуба, Москуба уобалаһа, Башкортостан, Краснодарскай кыраай, Санкт Петербург, Татарстан өрөспүүбүлүкэтэ, Тульскай, Челябинскай, Свердловскай, Нижегородскай уобаластар киириэхтэрэ. Кинилэр 2022 сыл түмүгүнэн саамай таһаарыылаах бырамыысыланнай эрэгийиэннэр буолаллар.

Биэрэк кытыытынан сытар эрэгийиэннэри сайыннарыы күүһүрүө. Федеральнай бүддьүөккэ муора бородуукталарын атыылааһын квоталарыттан киирбит дохуот сорох чааһа балыктааһынынан дьарыктанар муниципалитеттар бүддьүөттэригэр киириэ, социальнай сайдыыларыгар туһаныллыа.

Туристическай кииннэри өйөөһүн былааннанар: Алтай, Камчатка, Кузбасс, Хотугу Кавказ, Карелия, Хоту эрэгийиннэр. «Биэс муора» улахан бырайыак олоххо киириэ. Каспий, Балтика, Азовскай, Чернай уонна Японскай муора кытылларыгар саҥа ирдэбиллэргэ эппиэттииир аныгы гостиничнай комплекстар тутуллуохтара.

2030 сылга диэри Хотугулуу Кавказ, Калининградскай уобалас, Донбасс, Крым, Севастополь, Аартыка уонна Уһук Илин сайдыыларыгар киирбит анал бырагыраамалар болдьохторо уһаата.

Кыра куораттар уонна бөһүө­лэктэр сайдыахтара. Бэрэсидьиэн сорудаҕынан, 200 кыра уонна улахан куораттар испииһэктэрэ бигэргэниэ, кинилэргэ маастар-былаан оҥоһуллуоҕа. Олохтоохтор баҕа санаалара, этиилэрэ учуоттаныа.

Тыа сирин сайыннарыы биир тутаах салаата - социальнай гаастааһын салҕаныа. Исписэлиистэри  өйүүр «Земскай дуоктар», «Земскай учуутал», саҥа киирэр «Земскай култуура үлэһитэ» бырагыраамалар үлэлиэхтэрэ.

Сири-уоту биир кэлим сайыннарыы бырагыраамата, көҕүлээн бүддьүөттээһин салҕаныа диэн эспиэрдэр суруйаллар.

Дьиэ кэргэни өйөөһүн

Национальнай бырайыактартан тус бэйэм «Дьиэ кэргэн» саҥа бырайыагы олус биһирии иһиттим, онон кыратык тохтоон ааһыам.

Федеральнай мунньахха Туһаайан этиитигэр Владимир Путин кэлэн иһэр алта сылга оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтэ үрдүүрүн ситиһиэхтээхпит диэн эттэ. Оҕолордоох дьиэ кэргэннэри өйөөһүн – биһиги сиэр өттүнэн быыбарбыт диэтэ кини.

«Уопсастыба олоҕун философиятыгар улахан, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн нуорма буолуохтаах. Кэлэн иһэр алта сылга оҕо төрөөһүнүн халбадыйбаттык улаатарын ситиһиэхтээхпит. Маныаха биһиги оҕо иитиитигэр, үөрэтиитигэр, эрэгийиэн уонна экономика сайдыытыгар эбии быһаарыныылары ылыныахпыт. Хас биирдии Туһаайан этиигэ дьиэ кэргэни өйөөһүн, кини олоҕун хаачыстыбатын тупсарыы этиллэр»,  - диэн эттэ Владимир Путин.

Бэрэсидьиэн эбэн эппитинэн, 2030 сылга элбэх оҕолоох дьиэ кэргэннэр дьадаҥы буолууларын көрдөрүүтэ икки төгүл түһүөхтээх.

«Сорох миэрэлэр соторутааҕыта ылылыннылар. Тохсунньу 1 күнүттэн кыра дохуоттаах дьиэ кэргэннэргэ биир кэлим босуобуйа олохтонно. Ааспыт сыл бу босуобуйанан 11 мөл. тахса киһи туһанна. Социальнай хантараагы түһэрсии судургутуйда, бу миэрэ инникитин кэҥиэ. Маныаха эбии 100 миллиард солкуобай эбии үп ирдэнэр»,  - диэтэ бэрэсидьиэн.

2030 сылга диэри суоттанар саҥа национальнай бырайыак туһунан иһитиннэрдэ. Саҥа нацбырайыагынан ордук ыарахан демографическай балаһыанньалаах эрэгийиэннэргэ дьиэ кэргэннэри өйөөһүн бырагыраамаларыгар 73 млрд солк.тахса үп көрүллүө.

Чэпчэтиилээх ипотекаҕа ыстаапка 6 саастарыгар диэри оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ оннунан хаалыа. Үһүс оҕо төрөөтөҕүнэ бэриллэр кирэдьиит сабыытыгар көрүллэр 450 тыһ. солк. үп бырагыраамата салҕаныа.

Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ нолуок вычета улаатыа. Ол курдук, бастакы оҕоҕо – 1400 солк, иккискэ - 2800, үһүс уонна онтон кэлэр оҕолорго - 6000.

Ийэ хапытаалын суумата бас­такы оҕоҕо 630 тыһ. солк. тэҥнэһиэ, оттон иккискэ – 202 тыһ. солк.

«Дьиэ кэргэн ипотеката» чэпчэтиилээх кирэдьиит уһатыллар буолла. Манна ыстаапка – 6% уонна 5%. Уһук Илин эрэгийиэнигэр – алта саастарыгар диэри оҕолоох дьиэ кэргэннэр туһаналлар. Маныаха бастакы усунуоска ийэ хаптыылын туһаныахха сөп.

Анал байыаннай дьайыы

Владимир Путин Арассыыйа байыаннай сулууспалаахтарыгар болҕомтотун уурда. Дойду суверинитетын биир сүрүн тирэҕинэн Арассыыйа бэлиитикэҕэ систиэмэтин ааттаата. Демократия үнүстүүттэрин инникитин даҕаны салҕыахпыт диэтэ.

Биһиги байыастарбытын кытары бүттүүн дойду олохтоохторо бииргэ буолалларын бэлиэтээтэ, байыаннай дьайыыны Арассыыйа үгүс олохтооҕо өйөөбүтүн эттэ.

«Төһө даҕаны тургутууну, сүтэрии аһыытын биллэллэр, дьон халбаҥнаабат биир санаалаах. Биһиги байыаннай сулууспаахтарбыт окуопаҕа да сытан, дойду бүтүннүү кинилэри өйүүрүн билэллэр», — диэн судаарыстыба баһылыга эттэ.

Дойдубут куттала суох буолуутугар сүҥкэн үлэ ыытыллар, аныгы, күүстээх кыахтаах сэп-сэбиргэл оҥоһуллар. Дойдубут сэбиргэллээх күүстэрэ кимэн киириилэрэ араас салаанан барар.

 Донбасска сэриини Арассыы­йа саҕалаабатаҕа, ол эрэн түмүктэнэригэр барытын оҥоруоҕа, - диэн бэлиэтээтэ Путин.

Дойдубут бэрэсидьиэнэ анал байыаннай дьайыыга ытык иэстэрин толоро сылдьан сырдык тыыннара быстыбыт буойуттары санаата уонна чуумпуруу мүнүүтэтин биллэрдэ.

Үбүлээһин

Саҥа көҕүлээһиннэр элбэх үбү көрдүүллэрэ биллэр. Росбанк аналитиктара сабаҕалаан этэллэринэн, маныаха 5,7 трлн солк. көрүллүөхтээх.

Ороскуоттар үксүн эрэгийиэннэргэ социальнай эйгэни сайыннарыыга туһуланаллар, 2024-2029 сылларга көрүллэллэр. 2024-2026 сылларга эрдэ ууруллубут ороскуоттары кытары аахтахха, саҥа  көҕүлээһиннэр уопсай суумалара 12,8 трл.солк. тэҥнэһиэ. Оттон түһээн ороскуотун кытары холбоотоххо (чэпчэтиилэр), 14-15 трлн.солк. тиийиэн сөп диэн суруйаллар.

Эспиэрдэр санааларынан, федеральнай бүддьүөт балаансатын эбии ороскуоттары учуоттаан ааҕар, сабаҕалыыр эрдэ. Ол курдук, түһээҥҥэ саҥа киллэриилэр, инвестициялартан уонна түһээн ороскуоттарыттан тутулуктаах.

Оттон «Синара» инвестиционнай баан суоттуурунан, 2030 сылга диэри бүддьүөт эбии ороскуота сылын ахсын аччаабыта 1 трлн. солк. тэҥнэһиэ.