Общество

Санатан эттэххэ, «Подруги – дьүөгэлэр» дьахталлар аһаҕас пуорумнара алтыс сылын үлэлиир, 30 тыһыынчаттан тахса кэрэ аҥаары түмэр.

«Бу кэм устата бэйэ-бэйэбитин өйөөн кэллибит. Дьахталлар социальнай актыыбынастара үрдээтэ, кинилэр уопсастыбаҕа оруолларын уонна дьайыыларын үрдэттибит. Биирдиилээн кыра уонна улахан кыһалҕалары быһаардыбыт. Көрдөһүүлэр, этиилэр элбэхтэр. Ортотунан күҥҥэ икки сайабылыанньа киирэр: эмтээһин, үөрэҕирии хаачыстыбатыттан саҕалаан, улуустар баһылыктарын, оннооҕор оройуон судьуйаларын үлэлэрин таарыйар», – диэн пуорум бэрэссэдээтэлэ, ХИФУ бэрэсидьиэнэ Евгения Михайлова тэрээһиннэр иннилэринэ этэн турар.

Патриотизм туһунан

Олунньу 28 күнүгэр Хотугулуу Илиҥҥи федеральнай университекка «Аныгы уопсастыбаҕа патриотизм тыыныгар иитии» научнай-үөрэтэр семинар тэрилиннэ. Икки көлүөнэ устата патриотическай иитии ситэтэ суох ыытыллыбытын түмүгэ хайдах дьайыылаах буолбутун, ыччакка сабыдыалын, патриотическай иитиигэ ийэ, дьахтар оруолун ырыттылар.

Модераторынан ХИФУ историческай факультетын история, уопсастыбаны үөрэтии уонна политология   кафедратын сэбиэдиссэйэ Ольга Парфенова буолла. Кини бэлиэтээбитинэн, бүтэһик сылларга дьахталлар бэлиитикэ эйгэтигэр көхтөөхтүк кытталлар. Бу аан дойдуга, Арассыыйаҕа уонна биһиги эрэгийиэммитигэр эмиэ баар көстүү. «Биһиги сыалбыт – бэлиитикэҕэ актыыбынай дьахтарга көмө оҥоруу. Хас сыл ахсын нацбырайыактар, ис уонна тас бэлиитикэ тула о.д.а. боппуруостар үөскүүллэр. Ону сырдатабыт. Оҕо сааспын санаатахпына, өрүү дойдугунан киэн туттуохтааххын диэн үөрэтэллэрэ. Холобурдаан эттэххэ, уһуйааҥҥа битэмиин биэрэллэрэ, уонна: «Көр, бу эн доруобуйаҕар дойдуҥ кыһаллар», - диэн этэллэрэ. Пионердар түмсүүлэрэ барыбытын  биир сомоҕо оҥороро», - диэн ахтар кини.

Ольга Парфенова бэлиэтээбитинэн, Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыаҕыттан, патриотизм иккис былааҥҥа туораабыт. Ол кэмтэн, икки көлүөнэ устата, ситэтэ суох үлэ баран, дойдуга сыһыан чыҥха атын буолбут.

Онон аныгы кэм төрөппүттэрэ оҕо иититигэр сыһыаннара ураты эппиэтинэстээх буолуохтааҕа этилиннэ. Кыттыылаахтар бэлиэтээбиттэринэн, ССРС кэмигэр патриоттуу иитиигэ болҕомто күүстээх этэ. Оҕо олох кыра сааһыттан төрөөбүт дойдутугар таптал тыыныгар иитииллиитигэр былааннаах үлэ барара.

Опера уонна балет тыйаатырын дириэктэрэ Владислав Левочкин култууранан уонна национальнай бырайыактар көмөлөрүнэн патриотизмҥа иитии туһунан эттэ.

«Бүтэһик кэмҥэ биһиги хас биирдии туруоруубутугар патриотическай ис хоһоону таарыйа сатыыбыт, төрөөбүт дойдуга тапталы өрө көтөҕөбүт, хас биирдии көрөөччү гражданскай эппиэтинэһэ суолталааҕын бэлиэтиибит. Национальнай бырайыактар дойдуга тапталы иҥэрэргэ кылаат киллэрэллэр. Кыраһыабай оҥоһуулаах дьиэлэр, искибиэрдэр, уопсастыбаннай сирдэр санааны өрө көтөҕөллөр, кынаттыыллар, төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрэллэр”, - диэн эттэ.

Тэрээһиҥҥэ Владимир Путин итэҕэллээх киһитэ, Дойду буойуннарын, дьиэ кэргэттэрин Кэмитиэтин эрэгийиэннээҕи ыстаабын салайааччыта, Донецкай өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир Саха Сирин тирэх пуунун волонтера  Марина Бахилина кытынна. Кини Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр оҥоһуллар көмөнү сырдатта. Бэйэтин үс уола билигин Анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтара. Кинилэри кыра саастарыттан дойдуга патриоттуу сыһыаннаах, тапталлаах буола улаатыннарбытын кэпсээтэ. Бары бииргэ патриотическай киинэлэри көрөллөрүн, киэн туттууларын ырыталларын эттэ.

«Уолаттарым кыраларыгар бииргэ дойдубутугар уһуллубут киинэлэри көрөрбүт. Ол түмүгэр, орто уолум 8 саастааҕар ВДВ-га сулууспалыыр баҕа санааламмыта. Миигиттэн оҕо иитиитигэр кистэлэҥ туохха сытарын ыйыталлар. Манна кистэл суох – оҕоҕун муҥура суох таптыахтааххын. Бу тапталы кини кыра сааһыттан билиэхтээх»,  - диэн эттэ Марина Бахилина.

Дьиэ кэргэн доруобуйата ийэттэн тутулуктаах

Олунньу 29 күнүгэр дэлэгээттэргэ «Дьиэ кэргэн доруобуйата: үгэстэр уонна чэбдигириигэ аныгы ньымалар» научнай-үөрэтэр семинар тэрилиннэ. Көрсүһүүнү мэдиссиинэ дуоктара, профессор Надежда Саввина ыытта.

Мустубуттары Ил Түмэн дьокутаата, мэдиссиинэ наукаларын хандьыдаата, доцент, РФ уонна СӨ доруобуйаларын харыстабылын туйгуна Иван Луцкан эҕэрдэлээтэ.

«Аныгы киһи доруобуйатын эрдэ көрдөрүнэригэр, чэбдигирэригэр ураты суолта ууруллар. Ил Дархан Айсен Николаев ыйааҕынан 2024 сыл Оҕо саас сылынан, оттон дойдубутугар Дьиэ кэргэн сылынан биллэриллэн турар. Маныаха хас бииррдии киһиэхэ доруобуйатыгар сыһыан күүһүрүөхтээх. Эһигиттэн, күн-күбэй ийэлэртэн, эйэҕэс эбэлэртэн элбэх тутулуктаах. Эр киһи дьиэ кэргэҥҥэ төбө, оттон дьахтар – кинини тутар, суолун көрдөрөр моонньо, сүнньэ буолар»,  - диэн туран, кэлэн иһэр кэрэ аҥаардар күннэринэн эҕэрдэлээтэ, баҕа санаалара туоларыгар, бигэ тирэхтээх дьиэ кэргэн буолалларыгар баҕарда.

Сэминээргэ элбэх интэриэһинэй дакылааттар иһилиннилэр, ол иһигэр дьахтар, эр киһи доруобуйатын харыстааһын, чөл туругу өрө тутуу. Аныгы кэмҥэ олус элбэх аска эбиилэр, кырааскалар, амтаны күүһүрдэр эбиликтэр баалларынан, олохтоох аска болҕомто уурулларыгар, битэмииннэри туһаныы наадата этилиннэ. 

Национальнай бырайыактар дьон туһугар үлэлииллэр

Дьахталлар өрөспүүбүлүкэбитигэр национальнай бырайыактар олоххо киириилэрин тула кэпсэттилэр.  Мунньаҕы «Подруги – Дьүөгэлэр» пуорум салайааччыта, ХИФУ бэрэсидьиэнэ Евгения Михайлова ыытта. Кыттыыны миниистирдэр солбуйааччылара, салайааччылар ыллылар.

Мунньахха этиллибитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ 15 нацбырайыак үлэлиир. Бу кэм устата 190 млрд. солк. көрүллүбүт, ол иһигэр, 140 млрд. солк. федеральнай бүддьүөтттэн, 50 млрд. - өрөспүүбүлүкэттэн.

Сорох көрдөрүүлэргэ тохтоон ааһыам. “Демография” нацбырайыак чэрчитинэн биэс сыл тухары 31,4 млрд. солк. ороскуоттаммыт, ол иһигэр 24,5 млрд. солк. федеральнай бүддьүөттэн. Көмөнөн 41,6 тыһ. дьиэ кэргэн туһаммыт. 

Оҕо төрөөһүнүгэр Саха Сирэ Уһук Илиҥҥэ бастакы миэстэҕэ сылдьар, Арассыыйа үрдүнэн сэттискэ. 2019 сылы кытары тэҥнээтэххэ, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн ахсаана 26,4% элбээбит. Бу сыл саҕаланыыта 34 300 элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн баара бэлиэтэммит. Ааспыт сыл бэс ыйын 23 күнүгэр 1 мөлүйүөннээх олохтоох күн сирин көрбүтэ.

Бу кэм устата 22 саҥа уһуйаан тутулунна, онон оҕолор уһуйааннарынан толору хааччыллыылаахтар.

Аҕа саастаахтарбытыгар биэс сыл иһигэр үс анал дьиэ тутулунна: Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ, Намҥа. Билигин Мэҥэ Хаҥаласка биир дьиэ тутуллар.  

Түөрт улууска (Горнайга, Намҥа, Тааттаҕа, Чурапчыга) уһун болдьоххо көрүү пилотнай бырайыага олоххо киирдэ. Бырайыак көмөтүнэн соҕотох олорор кырдьаҕастар аныгы пансионаттарга олорор, эбэтэр дьиэ кэргэҥҥэ сыһыарыллар кыахтаахтар. Пилотнай бырайыакка 200 киһи кыттар, 246 киһи дьиэ кэргэҥҥэ олохсуйда. Кырдьаҕастар 66,8% мэдиссиинэ көрүүлэрин ааспыттар. «Мобильнай биригээдэ» сулууспаларыгар анал 23 массыына атыылаһыллыбыт, көмөнөн 10690 киһи туһаммыт.

30 оройуоҥҥа «Уопсастыбаннай доруобуйа» анал бырагыраама үлэлиир. Физкультуранан дьарыктанааччы ахсаана сыллата улаатар. Холобур, 2021 сылга бу көрдөрүүү нэһилиэнньэ 46% хабар эбит буоллаҕына, 2023 сылга – 55, 2%.

 «Успуорт - олох нуормата» бырайыагынан 6 успуорт эбийиэгэ тутулунна. Дьокуускайга сабыылаах каток, Бүлүү Кыһыл Сыырыгар успуорт саалата тутуллар.

Бу курдук нацбырайыактар күннээҕи олохпутугар киирэн иһэллэр.

Дэлэгээт санаата

Хаҥалас улууһуттан 13 киһилэээх улахан дэлэгээссийэ кэлэн үлэлээтэ. Салайааччылара улуус дьокутаата, дьахталлар түмсүүлэрин салайааччыта, элбэх оҕолоох ийэ Фекла Варламоваттан санаатын үллэстэригэр көрдөстүм.

“Мин “Биир Ньыгыл Арассыыйа” баартыйаттан улуус сэбиэтин дьокутаатынан ааспыт сыл балаҕан ыйыгар талыллыбытым. Бу маҥнайгы уопутум буолбатах. Бастаан бэйэм нэһилиэкпэр, Покровскай куоракка дьокутааттаабытым.

Уопсастыбаннай үлэҕэ оҕо сааспыттан сыстаҕаспын. Ол кэмҥэ бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев киллэрбит “Национальнай” кэнсиэпсийэтэ улахан оруоллаах дии саныыбын. Маны тэҥэ төрөппүттэрим, аймахтарым бары уопсастыбанньыктар этэ. Бэйэм култуура эйгэтигэр өр сыл үлэлээтим, онон актыбыыс дьахталлары кытары ыкса алтыһан үлэлиибин. 2017 сыллаахха Дьахталлар сэбиэттэрин салайааччытынан талбыттара. 2018 сылга кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ статуһун ылбыппыт.

Олус интэриэһинэй семинардарга сырыттыбыт. Олоххо дьахтар, ийэ оруолун күүскэ ырыттыбыт. Олохпут уларыйбытын миэдик дьахталлар бэлиэтээтилэр. Тэтимнээх олох оҕолорбутугар, дьиэ кэргэммитигэр дьайыытын, онно биһиги хайдах кыттарбытын, дьоҥҥо тириэрдэр эбээһинэстээхпитин эттилэр.

Дэлэгээттэр бары медиссиинэ көрүүлэрин аастыбыт, тэрийээччилэргэ улахан махталбытын тириэрдэбит. Кыттыыны ылбыт дэлэгээттэр бары улахан үлэ ыыталлар. Дойдубутугар буола турар быһыыга-майгыга тосту туора туран хаалбакка актыыбынайдык үлэлииллэр.

“Ил Түмэн” хаһыат ааҕааччыларын кэрэ аҥаардарыгар сырдык, сааскы маҥнайгы быраһынньыгынан итии-истиҥ эҕэрдэ. Дьоллоох, эйэлээх олоҕу  баҕарабын”, - диэн эттэ.