Общество

Ааспыттан билиһиннэрдэххэ,

Амма улууһун киинигэр сэтинньи 16 күнүгэр 28-с төгүлүн ыытыллар «Идэһэ-2024» бырааһынньыкка сылдьан, маннык тэрээһини аан бастаан көрөммүн, бэркэ үөрэн-көтөн, сэргэхсийэн кэллим. Дьэ дьиҥнээх бырааһынньык! Олус сэргэхтик, өрө көтөҕүллүүлээхтик ыытылынна.

Ханнык баҕарар тэрээһин көҕүлээччилээх, саҕалааччылаах буолар. Аммаҕа Идэһэ бырааһынньыгын Дмитрий Наумов 1995 -- 2000 сыллардаахха улуус дьаһалтатын баһылыгынан үлэлиир сылларыгар тэрийбит. Онтон ыла сыллата ыытыллар, дьон-сэргэ бэркэ сөбүлүүр үтүө үгэскэ кубулуйбут. Ол туһунан улуус олохтоохторо дириҥ махталынан ахталлар-саныыллар.

Дмитрий Федосеевич идэтинэн учуонай-зоотехник, ааспыт өттүгэр улаханыттан талан эттэххэ, Амма улууһун баһылыгынан, тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, Ил Түмэн IV ыҥырыылаах мунньаҕар аграрнай бэлиитикэҕэ уонна тыа сиригэр сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор, айар үлэнэн дьарыктанар, саха норуодунай суруйааччыта. 

Суолга санаа  

Сэтинньи 15 күнүгэр эбиэттэн киэһэ Дьокуускайтан Аллараа Бэстээххэ диэри «Ирбиһинэн» таҕыстыбыт. Өрүс муус балачча халыҥаабыт. Дьон син баар эбит. Кытылга таксибыт күүтэн турар буолан, Амма диэки элээртибит. 

Биллэрин курдук, Амматтан Майаҕа диэри айан суолун аспаалынан бүрүйүү ааспыт сайын саҕаламмыта. Номнуо 7 километр усталаах суол оҥоһуллан, онно нэксиэни төрүт билбэккэ айаннаатыбыт, массыына уотугар саҥа аспаал суол сырдаан көстөрө дьэ, кэрэ! Санатан эттэххэ, бу суол Бэрэсидьиэн Владимир Путин көҕүлээһининэн оҥоһуллубут «Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар» национальнай бырайыак чэрчитинэн тутуллар. Былаан быһыытынан, 2028 сыл  бүтүөр диэри 159 километр усталаах суол аспаалланыахтаах. Онуоха 17 млрд. солк. харчы ирдэнэрин туһунан Ил Дархан Айсен Николаев быйыл этэн турар. Онон аны аҕыйах сылынан  аспаал суолунан айанныахпыт турдаҕа диэн баран, кыра  нэксиэни нэксиэ диэбэккэ, тиийиэхтээх сирбитигэр кэллибит.

Амма инники күөҥҥэ 

Күүтүүлээх тэрээһиммит Амма сэлиэнньэтигэр, Ф.Ф. Потапов аатынан Норуот айымньытын дьиэтигэр уонна ол таһынааҕы былаһааккаҕа, сарсыарда 10 чаастан саҕаланна. Улуус араас нэһилиэктэриттэн кэлбит тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрэ,  бааһынай хаһаайыстыбалар уонна кэтэх ыаллар бородууксуйаларын дьон көрүүтүгэр, атыыга таһаардылар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников сыллата ыытыллар үтүө үгэскэ кубулуйбут идэһэ түһүлгэтэ тэриллибитинэн улуус олохтоохторун ис сүрэҕиттэн эҕэрдэлээн маннык эттэ:  

-- Идэһэ бырааһынньыга Амма улууһугар 28-с төгүлүн ыытыллар. Сылын ахсын тэрээһиннээхтик, үрдүк таһымнаахтык, элбэх кыттааччылаах ыытылларыттан киһи үөрэр, астынар. Манна тыа сирин үлэһит дьоно сайын устата оттоон-мастаан, сүөһүгүтүн-сылгыгытын кыстыкка киллэрэн баран, эккэ анаан «туттубут» сүөһүгүт-сылгыгыт этин, ол эбэтэр оҥорон таһаарбыт бородууксуйаҕытын улуус киинин олохтоохторугар аҕалан тураҕыт. Идэһэлэнии диэн саха норуотун үйэлэртэн үйэлэри уҥуордаан илдьэ кэлбит үтүө үгэспит. Ону эһиги үүнэр көлүөнэҕэ тарҕатаргытыттан олус үөрэбит.

Амма улууһа сүөһү-сылгы ахсаанынан, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытынан өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар. Ону элбэх социальнай эбийиэктэр тутуллаллара туоһулуур. Бэҕэһээ Соморсуҥҥа, Алтаҥҥа Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин иһинэн үлэлиир федеральнай бырагырааманан тутуллар култуура эбийиэктэрин көрдүбүт. Быйыл силиктэрэ ситэн, сыл бүтүөр диэри үлэҕэ киириэхтэрэ, тыа сирин сайдыытыгар төһүү күүс буолуохтара диэн эрэнэбит.

Амма улууһун дьаһалтата Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин кытары ыкса ситимнээхтик үлэлиир буолан, араас бырагыраамаларга, граннарга кыттан, эбии үбүлээһини тардары ситиһэр. Мин Амма улууһун олохтоохторугар куруутун бу курдук түмсүүлээх буоларгытыгар баҕарабын. Амма улууһун киэҥ алаастара сыспай сиэллээҕинэн, хороҕор муостааҕынан толору буоллун! 

Болугурга -- саха сүөһүтэ  

Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Прокопий Николаев Амма улууһа чэчирии сайдарын, тыа хаһаайыстыбата инники кирбиигэ сылдьарын бэлиэтээн, олохтоохторго, улуус, нэһилиэктэр дьаһалталарыгар махтанна: 

-- Мин бэйэм Өлөөн улууһуттан төрүттээхпин. Ийэм Евдокия Прокопьевна Белолюбская Амма Соморсунуттан төрүттээх. Онон Аммаҕа кэлэн ыалдьыттыырбын дьолунан ааҕабын.

Бэҕэһээ Болугур нэһилиэгэр сылдьаммыт, саха сүөһүтүн иитэр хаһаайыстыба үлэтин-хамнаһын билистим. Бэркэ дьаһанан-тэринэн олорор эбиттэр, хотонноро киэҥ-куоҥ буолан, элбэх хороҕор муостааҕы иитэллэр. Инники сайдар былааннаахтар. Маныаха министиэристибэ өттүттэн матырыйаалынай баазаны хаҥатыыга, тупсарыыга сөптөөх көмөнү оҥоруохпут дии саныыбын. Идэһэ бырааһынньыга Аммаҕа сүрдээх тэрээһиннээхтик, 28-с сылын ыытыллар. Сылтан сыл суолтата, таһыма үрдээн иһэрин Бырабыыталыстыба Бэрэссээдэтэлин солбуйааччы Сергей Местников иккис төгүлүн кыттара даҕаны туоһулуур, -- диэтэ уонна култуура дьиэлэрэ бэркэ тутулла туралларын иһин улуус дьаһалтатыгар итиэннэ Алтан, Соморсун нэһилиэктэрин баһылыктарыгар, бэдэрээччиттэргэ махтанна.

Былаан киэҥ

Амма улууһун дьаһалтатын баһылыга Степан Кузьмин үгэскэ кубулуйбут идэһэ бырааһынньыгынан дьаһалта уонна тус бэйэтин аатыттан эҕэрдэлээтэ:

-- Сыллата ыытыллар тэрээһиммит сыллата араас киэбинэн барар. Ол курдук, быйыл Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Оҕо аймах сылларынан бастыҥ дьиэ кэргэттэр быыстапкаларын тэрийдибит итиэннэ оҕо аймах сөбүлүүр аһын, туорду, оҥорууга күрэхтэһии оҥордубут. Тыа хаһаайыстыбата сайдарын туһугар, биир да күн өрөбүлэ суох үлэлиир-хамсыыр дьоммутугар сыралаах үлэҕит иһин махтал тылларын тиэрдэбит. Эһиги таһаарыылаах үлэҕит сиэрдээх сыанабыла Бырабыыталыстыба өйөбүлүгэр көстөр. Улууска улахан болҕомто ууруллар. Күн бүгүн субвенциябытын кытары холбоотоххо, 800 мөл. солк. суумалаах бородууксуйаны оҥорор таһаарар буоллубут. Аны аҕыйах сылынан биир  миллиарды куоһарыахтаахпыт диэн сыал-сорук туруорунабыт.

Бастыҥтан бастыҥнар

Тэрээһин кэнниттэн санаатын үллэстэригэр көрдөспүппэр, Амма улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдэтээлэ Владимир Колосов маннык эттэ:

-- Үгэскэ кубулуйбут Идэһэ бырааһынньыга сылтан сыл тупсан иһэр, сыл аайы туох эрэ уратылаах ыытыллар. Бу күн дьон-сэргэ үөрэн-көтөн туран, уһун тымныы кыһыны туоруур астарын-үөллэрин хааччыналлар, онон кэтэһиилээх норуот бырааһынньыгар кубулуйда.  Иккис өттүттэн, бу күн тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлиир дьоммут сыаналаналлар. Быйыл Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников уонна тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Прокопий Николаев кэлэннэр, бырааһынньыкпыт таһымын үрдэттилэр, үлэ дьонун сыратын сиэрдээхтик сыаналаан, үрдүк наҕараадалары туттардылар.  Мин Ил Түмэн наҕараадаларын туттардым, улуус дьокутааттарын сэбиэтин аатыттан бастыҥнары бэлиэтээтим.

Быйыл билэргит курдук, кураан сайын буолбута, онон бастаан окко былааммытын  толорбот куттал үөскээбитэ. Ол эрээри, дьоммут-сэргэбит эппиэтинэстээхтик сыһыаннаспыттарын, түмсүүлээхтэрин көрдөрбүттэрин түмүгэр кыстыыр от баар буолла. Онон окко үчүгэйдик үлэлээбит хаһаайыстыбалары,  улуус баһылыга биллэрбит күрэхтэһиитигэр хоппут нэһилиэктэри бэлиэтээтибит. Ол курдук, аҕыйах нэһилиэнньэлээх муниципальнай тэриллиилэргэ үһүс миэстэни  Сулҕаччы нэһилиэгэ, иккис миэстэни Маайыскай нэһилиэгэ, бастакы миэстэни Эмис нэһилиэгэ, бөдөҥ  муниципальнай тэриллиилэргэ үһүс миэстэни Абаҕа нэһилиэгэ, иккис миэстэни Сатаҕай нэһилиэгэ, бастакы миэстэни Соморсун нэһилиэгэ ыллылар.

Быйылгы бырааһынньык Дьиэ кэргэн сылыгар ананан хас биирдии нэһилиэктэн дьиэ кэргэттэр бэйэлэрэ оҥорон таһаарар бородууксуйаларын сиэдэрэй астаах сандалы остуолларыгар ууран билиһиннэрдилэр. Ону таһынан аан бастакытын туорт оҥорор урбаанньыттар күөн көрүстүлэр. Бу эмиэ ураты киирсии. Кэлин сылларга бу минньигэс аһы биирдиилээн хаһаайкалар эрэ буолбакка, урбаанньыттар күүскэ сайыннаран эрэллэр. 

«Идэһэ күүстээҕэ» күрэхтэһиигэ эр бэртэрбит 20 куул бурдугу сыарҕаҕа тиэйэн баран сүүрдүлэр. Манна Сулҕаччыттан Юрий Ефремов тэҥнээҕин булбата,  20 куул эбиэһинэн наҕараадаланна. Бу курдук 28-с төгүлүн ыытыллар норуот бырааһынньыга үрдүк таһымнаахтык, өрө көтөҕүүлээхтик ааста. Түгэнинэн туһанан бырааһынньыгы тэрийсибит, күүс-көмө буолбут дьоммутугар махталбытын тиэрдэбит.

Атыы-эргиэн былаһааккатыгар

Идэһэ бырааһынньыгар сылдьан, сыананы билистим. Атыыга тахсыбыт эт бородууксуйатын сыаната Дьокуускай куораттан лаппа чэпчэки! Олохтоохтор этэллэринэн, былырыыҥҥыттан олус үрдээтиллибэтэх. Ынах этэ быһа холоон 650-750 солкуобай, убаһа этэ 700-800 солкуобай. Быйыл 3500-4000 ынах сүөһү, 5000 сылгы идэһэҕэ диэн астаммыт. Ити улуус үрдүнэн баар сүөһү-сылгы 18-20 %-а буоларын тыа хаһаайыстыбатын управленитын начаалынньыга Ион Семенович быһаарар.

Амма сэлиэнньэтин олохтооҕо Терентий Ефимов убаһа хартатын нобуорун 13 000 солкуобайга атыылаһан астыммыт.

-- Сыллата Идэһэ бырааһынньыгар сылдьабын. Эти эрэ буолбакка, араас үүт аһы ылан эмиэ амсайабыт. Быйыл убаһа иһин атыыластыбыт. Сыана хаһаайыстыбаларынан араастаһар: 12 тыһ. солкуобайтан 15 тыһ. солкуобайга диэри. Бу нобуор ыйааһыныттан, туох көрүҥ киирэриттэн тутулуктаах. Мин хаана суох нобуору 13 тыһ. солкуобайга ылан олус астынным, -- диэн кэпсиир.

Бастыҥ сандалылаах дьиэ кэргэн

«Саха ыалын сандалыта» диэн быыстапка олус сэргэхтик тэрилиннэ. Хас биирдии нэһилиэктэн дьиэ кэргэттэр оҕуруот аһыттан, идэһэттэн, байанайтан бэриһиннэрбит бородууксуйаларын көрдөрдүлэр. Сүрүн тиэмэлэрэ --  саха ыалын тиэргэнин билиһиннэрии. Кыттааччылар эт астан оҥоһуллар бииртэн-биир сонун бүлүүдэлэри көрдөрдүлэр, сандалыларын толору тардан дьүүллүүр сүбэҕэ сыаналаттылар.

Дьиэ кэргэттэр ортолоругар «Саха ыалын сандалыта» күрэхтэһии түмүгүнэн «Сири оҥоруу сулууспата» судаарыстыбаннай тэрилтэ салайааччыта Афанасий Михайлович Семенов анал бирииһэ Мария Викторовна, Назар Васильевич Черкашиннарга (Маайыскай) туттарылынна. 

«Сиэдэрэй астаах сандалы» анал аат хаһаайыннарынан Елена Спиридоновна, Иннокентий Николаевич Слепцовтар (Амма), «Ураты астаах сандалы» анал аат хаһаайыннарынан Ирина Павловна, Дмитрий Васильевич Пестеревтэр (Эмис) буоллулар.

Дьиэ кэргэн сылыгар анаммыт күрэхтэһии бириистээх үһүс миэстэтэ Матрена Васильевна, Павел Григорьевич Мидловецтарга (Чапчылҕан), иккис миэстэ Светлана Михайловна, Семен Степанович Анисимовтарга (Сатаҕай) бэрилиннэ. Кыайыылаах дьиэ кэргэнинэн Розалия Анатольевна, Алексей Николаевич Ивановтар  (Бөтүҥ) тахсаннар, 50 000 солк. суумалаах сэртипикээтинэн бэлиэтэннилэр.

Түргэнник ситэр салаа 

«Саха ыалын сандалыта» быыстапка кыттыылаахтара Егор уонна Сардаана Борохиннары кытары кылгастык кэпсэттибит. Соморсун нэһилиэгиттэн кэлэн кыттыбыттар. Үс кыыс оҕолоохтор. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаммыттара быйыл лоп курдук 30 сылын туолбут.

-- Улуустааҕы Идэһэ бырааһынньыгар сыл ахсын кыттабыт, бэйэбит иитэн, үүннэрэн, оҥорон таһаарбыт бородууксуйабытын нэһилиэнньэҕэ атыылыыбыт. Бастаан ынах сүөһүнү иитиинэн дьарыктаммыппыт. Кэлин сылгыны, сибиинньэни ииппиппит, кэлиҥҥи сылларга кууруссаҕа эмиэ ылыстыбат.

2017 сыллаахха куруолук иитэргэ биисинэс-былаан оҥостон, социальнай хантараак түһэрсибиппит, субсидия ылан, бааза туппуппут. Онон билигин түргэнник ситэр бородууксуйалаах көтөрдөрү интэриэһиргиибит: өндүүктэри, перепелкалары. Аны сааскыттан элбэтэр былааннаахпыт, -- диэн  хаһаайка кэпсээтэ.

Минньигэс туортаах Далбар Хотуттар

Идэһэҕэ анаммыт араас кэрэ оҥоһуулаах, минньигэс туортар «Тортофест» күрэхтэһиилэрэ киэҥ сэҥээрини ылла. Мындыр тарбахтаах Амма кэрэ Далбар Хотуттарын үлэлэрин олус сэҥээрэ, астына көрдүм. Быйыл аан бастакытын ыытыллыбыт туорт оҥоруутун күрэҕэр уон нэһилиэктэн 14 ыал ийэтэ уонна биирдэм урбаанньыттар кыттыыны ылбыттар.

Дьүүллүүр сүбэ быһаарыытынан, Наталья Ефимова «Ураты туортаах»,   Майя Сергеева «Ураты састааптаах туорт», Людмила Сутакова «Норуот биһирэбилэ», Ньургуйаана Шадрина «Ураты билиһиннэрии», Елена Александрова «Ювелирнай үлэлээх туорт» ааттарынан бэлиэтэннилэр,  Ньургуйаана Максимова «Карамель» маҕаһыын анал бирииһин тутта. Үһүс миэстэни Мария Ефремова, иккис миэстэни  Лилия Штейнберг ылыллар. Кыайыылааҕынан Алена Ефимова буолла.

Туорт астааччылар санаа атастаһаллар

Күрэхтэһиигэ анаан-минээн кыттыыны ыла асчыт кыргыттар ыраах-чугас нэһилиэктэртэн киирбиттэр. Сатаҕай олохтооҕо Екатерина Филиппова үс этээстээх туорду дьүүллүүр сүбэ көрүүтүгэр аҕалбыт.

-- Туордум маҥнайгы этээһэ билигин муодаҕа сылдьар Дубай сакалаатынан оҥоһулунна. Иккис этээһэ Аммалыы дьэдьэн кириэмнээх, үһүс этээһэ дьон барыта сэргиир медовига буолар. Киэргэтиитэ – саахарынан хартыыналар уонна баахыланнан кумааҕы. Туорду үһүс сылбын астыыбын. Оҕолонон олорор кэммэр эбии дьарык оҥостоору, Мария Столярчикка үөрэммитим. Онтон ыла олус астынан туран дьарыктанабын. Быйыл хас да этээстээх туортарга холонобун. Анал куурустары Людмила Павловаҕа аастым. Дьон олус интэриэһиргиир, бэйэм да атыттар үлэлэрин көрөн үөрэнэбин, -- диэн кэпсээтэ.

Амма сэлиэнньэтин олохтооҕо Айталина Гаврильева туорду астааччылар бастакы күрэхтэһиилэрэ олус үрдүк таһымнахтык, бастыҥтан бастыҥнары түмпүтүн этэр:

-- Туорт астаабытым төрдүс сылым. Кэнники сылларга Аммаҕа туорт астааччы ахсаана элбээн иһэрэ, бу минньигэс ас арааһа баар буолбута олус үөрдэр. Бүгүн быыстапкаҕа эрэ диэн, биир туорду астаан аҕаллым. Амма олохтоохторо мин астыыр туортарбын амсайбыт, билэр буолан атыылаһааччыларым, сакаастаһааччыларым бааллар. Маннык куонкурустар маастарыстыбаны тупсарарга, уопут атаһарга, кэпсэтэргэ-ипсэтэргэ, билсэргэ олус табыгастаах эбит. Инникитин даҕаны ыытылла туруохтун. 

Саҥа киинэ сүрэхтэннэ

Ити күн Сулҕаччы, Соморсун уонна Мээндиги нэһилиэктэрин холбоон үлэлээбит-хамсаабыт Ленин аатынан холхуос 100 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт «Ленин аатынан холкуос олоҕо. 1973 сыл» диэн бэртээхэй, өҥнөөх киинэни көрдөрбүттэрэ бырааһынньыгы олус тупсаран, ис хоһоонун байытан биэрдэ. Бу киинэни Дмитрий уонна Спиридон Старостиннар архыыпка баар араас документальнай киинэлэртэн таҥан оҥорбуттар, өҥнөөх киэпкэ көһөрбүттэр.   

Сүүрбэ ахсыс төгүлүн ыытыллар норуот бырааһынньыгар сылдьыбыт дьон бука бары илии тутуурдаах, өттүк харалаах: нэһилиэктэртэн киирбиттэр бородууксуйаларын батаран астынан-дуоһуйан, оттон улуус киинин олохтоохторо кыстыыр астарын-үөллэрин хааччынан, үөрэн-көтөн тарҕастылар. Бу киэһэ улуус элбэх ыалыгар сыалаах эт, эмис балык, араҕас арыы остуолга лөглөччү уурулуннаҕа.

Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.