Общество

Дьоллоох дьиэ кэргэн

Степан Алексеевич кэргэнэ Наталья Семеновналыын тапталларын холбоон бииргэ олорбуттара номнуо 51-с сылыгар барда. Былырыын кыһыл көмүс сыбаайбаларын бэлиэтээбиттэрэ.

Кинилэр иккиэн Саха судаарыстыбаннай үнүбэрсиэтин математика салаатыгар үөрэммиттэр. Наталья Семеновна 1975 сыллаахха, оттон Степан Алексеевич 1976 сыллаахха үрдүк үөрэҕи бүтэрэн Нам Үөдэйигэр 3 сыл учууталлаабыттар. Манна даҕатан эттэххэ, Наталья Нам Хамаҕаттатыттан төрүттээх. Ол кэнниттэн, Степан дойдутугар Үөһээ Халыма Арыылааҕар көһөн кэлбиттэр. Дойдулаах эдэр учууталы оскуола дириэктэринэн анаабыттар, бу кэмҥэ таһаарыылаахтык үлэлээн, нэһилиэнньэ махталын ылыан ылбыт.

Кэлин, билиитин хаҥатар баҕаттан, Москубатааҕы юридическай үнүстүүтү ситиһиилээхтик бүтэрбит. Ол эрээри, “икки үрдүк үөрэхпин олохпор ситэ туһамматах курдукпун. Ол оннугар, геометриянан уонна эйгэҕэ араас пуормалары туһаныы ордук көдьүүстээхтик олохпор киирдэ”, – диэн этэр:

– Биһиги олорор бөһүөлэкпит Уһун Күөл (Арыылаах) диэн. Дьокуускайтан саамай ыраах сир, уу суолунан 2500 км кэриҥэ тэйиччи сытар.

Кэргэним, олоҕум аргыһа Наталья Семеновна олус кичэллээх хаһаайка, дьиҥнээх Далбар Хотун. Тэпилииссэлэргэ оҕуруот аһын арааһын, оҕурсуну, биэрэһи, помудуору, маны сэргэ моркуобу, хортуоппуйу, хаппыыстаны хоточчу үүннэрэр. Быйыл арай сөрүүн буолан, оҕуруот аһын үүнүүтэ арыый мөлтөх. Маны барытын астаан, наардаан сыл устата битэмииннээх аспытын сиибит, чугас дьоммутун күндүлүүбүт.

Хаһыс да сылбытын боруобаҕа диэн лимон үүннэрэбит. Бу мин дьарыгым диэххэ сөп. Сылын ахсын аһын биэрэр, син улахан буола улааталлар.

Түөрт кыыстаахпыт, бары ыал ийэлэрэ, үөрэхтээхтэр. Уонтан тахса сиэни бэлэхтээн толору дьоллоох оҥортоотулар. Сыл ахсын манна кэлэн сайылыыллар. Урут Наталья Семеновналыын оскуола дириэктэрдэринэн үлэлээбит дьон быһыытынан, сиэннэрбитигэр араас интэриэһи тарда сатыыбыт. Кэнники икки-үс сылга биһиги дьарыкпыт кинилэри "Инникигэ хардыы", "Барҕарыы" билим-быраактыка кэмпириэнсийэлэригэр кытыннарыы. Икки сыл устата бары финалга тиийбиттэрэ. Уопсай тиэмэлэрэ – "Хотугу сири үөрэтии" (Североведение) диэҥҥэ сөп түбэһэр.

Аныгы технологиялары туһаныы 

– Дьиэбит-уоппут, хаһаайыстыбабыт нэһилиэктэн 10 км. тэйиччи сытар. Дьиэбит тас киэбин ордук геодезическай куупал пуормалаах курдук ылынабын. Ону интэриниэт көмөтүнэн тутан олоххо киллэрбитим. Хоту Аартыкаҕа табыгастаах, сылааһын тутар.

Төгүрүк пуормалаах тэпилииссэ туппутум номнуо 11-с сыла, онтон олорор, кыстыыр куупал пуормалаах дьиэлэри туттан киирбиппит тохсус сыла. Маннык ыраах сиргэ тиэргэн туттар туһугар эмиэ ыарахаттардаах, ордук-хос ороскуоттаах буоллаҕа дии. Идиэйэбитин олоххо киллэрэр сыаллаах бэйэтин кэмигэр куоракка баар икки хостоох кыбартыырабытын атыылаан турабыт, онтон киирбит үбү туһаммыппыт.

Күн уотунан электроэниэргийэ оҥоробут. Ыстаансыйабыт күүһэ 5 квт. панеллары сэргэ 8 өкүмүлээтэр, биир 6,5 кВт кыамталаах диисэл мотуора уонна 5 кВт инвертор баар. Барыта холбоон “солнечная гибридная станция” диэн ааттанар. Сааскы, сайыҥҥы, күһүҥҥү 8 ыйга бу панеллар көмөлөрүнэн электроэниэргийэ оҥоһуллар. Оттон кыһыҥҥы ыйдарга диисэл холбонор. Холбоноро, арахсара аптамаакка турар. Ол курдук, өкүмүлээтэрдэр туоллахтарына бэйэтэ арахсар. Сыаната наһаа ыарахан буолбатах. Атыылаһан, таҥан туруоруубут 800 тыһ.солк. кэриҥэ буолбута. Олус абыранныбыт. Билигин икки холодильник, икки морозильник холбонон турар. Уотунан кыынньар чаанньыгы, кипятильнигы, индукционнай билиитэни, буһарар ыскаабы күннээҕи олохпутугар холкутук туһанабыт.

Урут дьиэбитигэр самалык тутуулана иликпитинэ, ортотугар биир оһох турар этэ. Итиитин уһуннук тутар тимир оһохтор бааллар. Ол иһигэр Новосибирскай куоракка оҥоһуллар – “Печь профессора Бутакова” диэн.

Кэнники үс сылга, хас даҕаны холбуу дьиэ тутуллубутун кэннэ, ууну сылытар систиэмэни оҥостон олоробут. Хочуолбут “Лиепснеле Арктик” диэн, кыамтата 20 кВт, ЯКЗ оҥорор. Маһынан оттуллар буолан, элбэх маһы туһанабыт, ороскуоттаах. Ол иһин, кэлэр сылга 500 тыһ. солк. булан, эмиэ күнтэн үлэлиир коллектор уонна итиини биэрэр өкүмүлээтэр атыылаһан, систиэмэҕэ холбуур баҕа санаалаахпын. Оччотугар кулун тутар ыйтан ыла маһы оттубакка дьиэни ититиэххэ сөп. Оттон коллектор сайын биэрэр итиитин тэпилииссэҕэ туһаныахха сөп.

Тыа хаһаайыстыбата 

– Олохсуйбут сирбит Кустаах диэн. Эһэм, нэһилиэк бүтэһик кинээһэ С.И.Слепцов сайылыга эбит. Кини 1930 сыллаахха кулаактанан сыылкаҕа утаарыллыбыт уонна эргиллибэтэх.

Биһиги аан бастакы сайылыкпытын 1992 сыллаахха тэриммиппит. Ол кэмҥэ элбэх сүөһүлэниэхпит диэн санаа суоҕа. 2019 сыллаахха Амма Болугуруттан саха сүөһүтүн, 6 тыһаҕаһы, атыылаһан аҕалан, иитэн саҕалаабыппыт. Билигин, быйылгы төрүөхтүүн 28 төбөлөөхпүт. Кыһыны туоруурга кырата 30-35 туонна от ирдэнэр. Бу сыл от ыйын түмүгүнэн 10 туонналаахпыт эрээри, үксэ ууга былдьанан турар.

Онон саха ынаҕын иитиинэн дьарыктаммыппыт балайда ыраатта дэнэбит. Кэргэмминээн ынахтарбытын экстерьердаах эт хайысхата диэн ааттыыбыт. Илин өттүлэрэ модьу-таҕа, үүттэрэ аҕыйах эрээри, хойуу, сыыр оҥорорго анаммыт курдук. Хоту иитэргэ табыгастаах.

Холобур, 8 саастаах ыанньык ынах сайын, бырдах кэнниттэн, икки ыамҥа 10-12 лиитэрэ үүтү биэрэр. Үүтүн сыата үрдүк – 5-9%. Алтынньыга, криокорм эбиликтээх аһаатахтарына, сыатын көрдөрүүтэ үрдүүр. Холобур, киин сирдэргэ ынах үүтүн базиснай сыата ортотунан 3,4% буолар, оттон биһиэттэригэр 7-8% итэҕэһэ суох буолар. Ол эбэтэр, 20 лиитэрэҕэ тэҥнэһэр диэххэ сөп.

Үүппүтүн бэйэбит эрэ туһаммаппыт, улуус кииниттэн атыылаһаллар, ордук чуолаан кырдьаҕастар. Эмп курдук иһэбит, олус туһалыыр дииллэр.

Криокорм диэн этэн аһардым. Бу ынахтарбытыгар эбии аһылыкпыт. Таһырдьа 10° кыраадыс тымныыттан итэҕэһэ суохха даҕаны күп-күөх сытар, олус иҥэмтиэлээх. Тоҕо күөҕүнэн көрө сытар? Дьиҥэр, бу ситэри үүммэтэх (сиппэтэх) эбиэс буолар. Нууччалыы “зародыш” дэнэр. Олус күүстээх эниэргийэни биэрэр. Тымныы түһүүтэ, балаҕан ыйыгар хагдарыйбакка күөҕүнэн тоҥор. Ол кэмҥэ үүнэр сириттэн бэйэтигэр аатырар омега-3 уонна омега-6 диэн жирнай аминокислоталары хомунар. Ону ситиһэргэ эбиэһи от ыйын 12 күннэригэр ыһабыт, оччотугар Бөтүрүөп ардаҕа илитэн угуттуур, үүнэригэр кыах биэрэр.

Оттуур сирдэри оҥоруу

– Инники өттүгэр тиэхиньикэ көмөтүнэн түргэнник уонна элбэҕи оттуурга кырдал сирдэри оҥостуохха наада. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн өртөөһүн бобуллубута ыраатта. Ол иһин кырдал сирдэр дулҕанан, ньирээйи талаҕынан саба үүнэллэр. Сэтиэнэх от кэнчээри оту үүннэрбэт буолан күөл, үрэх кытылын диэки көһөбүт. Быйылгы курдук өһүөн сыл кэллэ даҕаны, оттуур ходуһабыт ууга барар, туспа кыһалҕа үөскүүр.

Оттон кырдал сирдэри төттөрү чөлүгэр түһэрэргэ сахаларга уопут баар. Мин толкуйбар, онуоха тимир көлөҕө иилиллэр үс сүрүн тэрил ирдэнэр. Олортон биһиги “кустореһы” уонна “дробилканы” атыыласпыппыт. Кустореһы “МТЗ-82” тыраахтарга олордон ходуһаҕа үүммүт, 10 мм. диэри кэтиттээх мастары, талахтары быстарабыт, охторбут. Ол маһы дробилканан мэһийтэрэн мас сыыһа оҥорторон, туһаҕа таһаарабыт, хочуолга оттук быһыытынан эмиэ барсар. Өссө пресстиир киһи табыгастаах буолсу. Тэлгэһэҕэ, оҕуруокка тэлгэтэргэ уонна тутууга да туһаныахха сөп.

Ол эрээри, кэрдиллибит мас төҥүргэһин суох оҥорботоххуна, бу сири син биир оттуур ходуһа оҥостубаккын. Онон өссө мульчер наада. Мульчер – мас төҥүргэһин уонна дулҕаны үнтү мэһийэр тэрил буолар, сири дэхсилиир.

Манна даҕатан эттэххэ, кыра хаһаайыстыбаларга саамай улахан тыраахтарбыт “МТЗ-82” буолар. Кини кыамтатыгар сөп түбэһэр мульчер сыаната мөлүйүөҥҥэ чугаһыыр. Ону биһиги кыаммаппыт. Арай Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ өйөбүл буолара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.

Судаарыстыба көмөтө

– Судаарыстыбаттан көрүллэр көмөнү туһана сатыыбыт. Түөрт сыллааҕыта Наталья Семеновна "Агростартап" куонкуруһугар хотон 4,5 мөл. суумалаах грант ылбыта. Ол харчытыгар “МТЗ-82” тыраахтар, тутуу матырыйаала, мал-сал атыыласпыппыт. Онтон атын бырагыраамаларга кытта иликпит. Ол биир биричиинэтэ – иккиэн 70-тун ааспыт дьоммут. Сааһырдахха элбэх аан сабыллара өйдөнөр. Иккис өттүнэн, биһиги олохпут, дьарыкпыт Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыытар бэлиитикэтин кытары дьүөрэлэспэт диэххэ сөп. Ханнык баҕарар урбаанньыт дохуоттаах, үгүөрү үптээх буоларыгар туох эмит бородууксуйатын лаппа элбэҕи оҥорор, сылы быһа атыылыыр буолуохтаах, ону тэриниэхтээх. Биһиги тайҕаҕа олорон, ол тутаах усулуобуйаны тутуһар кыахпыт суох.

Онон бэйэбит сыалбытын атыннык туруорунабыт. Хотулар, Аартыкалар инники өттүгэр хайдах дьаһанан олордохпутуна сатанарын тобула сатааһын. Онон олохпут ханнык эрэ чааһын “визионерство” диэххэ сөп. Ол эбэтэр, инникини анааран көрөн, саҥа идиэйэлэри киллэрэн, олох хайа диэки салайан иһэринэн сайдыыны кытары тэҥҥэ хаамыы. Киһи баҕа, ыра санаата, өтө көрүүтэ ыраахха тиэрдиэн сөп диэн учуонайдар кытары дакаастаан тураллар.

Билигин социальнай хайысхалаах көмө бырагырааматыгар киирбит киһи диэн баҕа санаалаахпыт. Маныаха сөп түбэһэр бырагыраамалары үөрэтэбит.

Агротуризм граныгар кыттарга саныыбын. Ол эрээри, агротуризмы сайыннарарга улуус дьаһалтатытыттан эмиэ көмө, өйөбүл ирдэнэр курдук. Баҕа санааларбын тиһэн улуус баһылыгар тиэрдибитим, үөрэтэн баран ылынар инилэр диэн эрэнэбин. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныы умсугутуулааҕын, дохуоттааҕын, сайдар кыахтааҕын эдэр ыччакка тус холобурунан миэстэтигэр эрэ көрдөрөн иҥэрэр кыахтаахпыт буоллаҕа.

Тырааныспардаах буолан 

– Маннык киин сиртэн тэйиччи олорорбутунан бэйэбитин бэйэбит хааччынабыт. Маныаха тырааныспардаах буолуу – ирдэбил. Саамай туттар көлөм, 18-с кыстыкка үктэммит хаарынан сылдьар дьоппуон тэрилэ “Yamaxa Viking 540” диэн. Сайыҥҥы өттүгэр аҕыс көлүөһэлээх “Странник 01” диэн туохтан да иҥнибэт тэриллээхпин. Бу тырааныспарбынан 11 сыл устата оҕолорбун, сиэннэрбин олорор сирбитигэр тиэйэрим. Нэһилиэккэ икки нэдиэлэҕэ биирдэ бөртөлүөт кэлэригэр киирэрим, араас сакаастарбын ыларым, дьон сакааһын ыытарым. Ол тохтоото. Билигин дэриэбинэҕэ “Каракат” диэн көлөнү туһанар буоллулар. Оннук тырааныспардаах дьону кэпсэтэн, наймылаһан сиэннэрбин аҕалтарабын. Бэйэбэр эмиэ ылыммыт киһи диэн баҕа санаалаахпын. Маныаха үп-харчы боппуруоһа турар. Мин “ымсыырар" тэрилим, ханна баҕарбыт сирбэр тиийэр “Тингер” диэн. Сыаната 2 мөл. 500 тыһ. солк. Бу сыана вездеходтарга чэпчэки диэн ааттанар.

Этиилээхпин

– Сүөһүнү, сылгыны иитии эдэр ыал умсугуйар дьарыгын ахсааныгар киирбэт. Оччотугар хайдах гынан хоту сиргэ эдэрдэри тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктаныыга тардабыт? Маныаха Ил Дархан Айсен Николаев 2018 сыл бүтүүтэ таһаарбыт “СӨ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга стратегическай салаалар” диэн Уурааҕар болҕомтобун ууруом. Манна биир хайысханан "парковое содержание домашних и прочих животных" диэни киллэриэххэ сөп, онно олоҕуран хааччахтаммыт мэччирэҥ сирдэри оҥоруохха сөп.

Маннык мэччирэҥнэргэ күрүө-хаһаа тутан сылгынан, саха сүөһүтүнэн сири тэбистэрэн туһалаах сир оҥоруу. Саха ынаҕа элбэх ыллык таһаарынар, талах, сэппэрээк төбөтүн хабыалыы сылдьар үгэстээх. Сылгы тэпсибит, хаспыт сирэ үрдүүр чинчилээх. Хааччахтаммыт мэччирэҥҥэ сылдьар кыыл ноһуома от үүнүүтүгэр дьайыыта көмөлөөх. Маннык мэччирэҥҥэ сүөһүлэр харах далыгар сылдьаллар, көрүүгэ табыгастаах. Табыллан олоххо киирдэҕинэ, хоту сиргэ сылгы, сүөһү ахсаана хас да төгүл элбииригэр төһүү күүс буолара саарбаҕа суох. Ону Аллараа Халымаҕа Зимовтар үлэлэтэр Плейстоценовай пааркалара да көрдөрөр.

Бу курдук ис хоһоонноох суругу Ил Дархаҥҥа икки сыллааҕыта суруйбутум. Ол түмүгүнэн Айсен Сергеевич “Туймаада” агрохолдинг генеральнай дириэктэригэр Петр Ефремовка сорудах биэрбитэ. Агрохолдинг Белгород куораттан 4 км. усталаах мэччирэҥ сиригэр анаммыт сиэккэ атыылаһан Дьокуускай куоракка аҕалтарбыта. Ааспыт кыһын массыына наймылаһан тиэргэммитигэр аҕалтардыбыт. Онон идиэйэбит олоххо киирэригэр икки сылы сэргэ, 2 мөл.солк. үп барда. Аны күрүөнү туттарыахтаахпыт. Онуоха көҥүл ирдэнэр. Бу курдук бытааннык эрээри, иннибит хоту айаннатан иһэбит.

Түмүккэ

– Маннык киин сирдэртэн тэйиччи сытар, биирдиилээн ыал бүөмнээн олоруутун өйөөһүн, кыаҕын улаатыннаран, кэскиллээх суолга үктэннэрии биир туспа хайысха быһыытынан көрүллүөхтээх. Биһиги санаабытыгар, аныгы кэм ирдэбилинэн дьиэ кэргэн көдьүүһүн лаппа улаатыннарар сорук турар. Холобурдаан эттэххэ, урут нэһилиэкпитигэр нэһилиэнньэ ахсаана 900 киһиэхэ тиийэ сылдьыбыта, оскуолаҕа 200-тэн тахса оҕо үөрэнэрэ. Билигин киһи ахсаана 200-чэкэ, оскуола үөрэнээччитэ – 30. Сопхуоска дириэктэрдиир кэммэр хаһаайыстыбаҕа 240 киһи үлэлиирэ. Билигин сүөһү көрүүтүгэр ыйга 50-60 тыһыынча хамнастыыбыт, босхо аһынан хааччыйабыт диэн ыҥыраллар да, үлэлиир киһи көстүбэт. Онон тыа хаһаайыстыбата эмиэ саҥа ньымалары олоххо киллэриини эрэйэр. Маннык хартыына биһиэхэ эрэ буолбаккка, экэниэмикэ үгүс салаатыгар баар көстүү. Бу биир төрүөтүнэн Арассыыйа үрдүнэн демография боппуруоһа сытыытык турара буолуон сөп.

Онон хас биирдии киһиэхэ болҕомто күүһүрэн, оҥорон таһаарыы улаатыахтаах. Саханы саха дэппит, өбүгэлэрбититтэн үйэлэри уҥуордаан, харыстанан кэлбит дьарыкпытын өрө тутан, кэнчээри ыччакка тиэрдэн, аныгы технологиялары кытары бииргэ дьүөрэлээтэхпитинэ, туох барыта табыллыаҕа.

Галина МАТВЕЕВА

Хаартыскалар: Слепцовтар дьиэ кэргэннэрин архыыбыттан.