Устуоруйа

Репрессия Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн бүтүннүү барбыт буоллаҕына, ханна эрэ ыраах хоту сытар Саха сирин аччыгый Таатта улууһун эмиэ тумнубатаҕа. Ону ааһан, оччотооҕу былаас күүһэ, чуолаан бу оройуон бас-көс дьонун тимирдииттэн силистэнэн, сэниэтэ тэтимирбитэ, баары барытын үнтү будулутан, түҥнэри буккуйан кэбиспитэ.

Ааттаах суруналыыс Дмитрий Кустуров “Репрессия ыар тыына” диэн кинигэтигэр ахтарынан, Таатта улууһугар репрессия 1920 сылтан саҕаламмыт буоллаҕына, хас биирдии балаҕаҥҥа сабыдыала илэ тиийэн кэлбит, тимир ытырчатыгар дьону хам ылбыт кэминэн, биллэн турар аатырбыт 1938 сыл буолар. Дмитрий Васильевич дэлэҕэ этиэ дуо: “1928 сылга туох буолбутун 1938 сыллаах тутууну-хабыыны кытта тэҥнээтэххэ, оҕо оонньообутугар холоонноох”, -- диэн. Кини суруйуутугар аҥаардас биир Таатта улууһун көрөр эбит буоллаҕына, мин өссө кыччатан, баара-суоҕа биир Сиэллээх нэһилиэгин “Кыһыл күүс” холкуос устуоруйатын сэгэтиэм. Бу холкуос холобуругар бүтүн Сойуустааҕы оччотооҕу балаһыанньа ырылхайдык көстөр.

Сиэллээхтэр-кутуруктаахтар

Кырдьыга даҕаны, Сиэллээх нэһилиэгэ, эмиэ Уолба курдук, былаас бу “репрессия” диэн ааттыыр сүдү мэхэньиисимигэр кырыктаахтык түбэспит буоллаҕына, устуоруйатын хаамыытынан, буоларын курдук, олус чорбойбут, ыга хам баттаммыт, эдэр сааһыгар, күһэйии өттүнэн дьонун, дойдутун кытары букатыннаахтык бырастыыласпыт умнуллубат мөссүөннэрдээх. Киһи дууһатын кылын таарыйар араас кистэлэҥ үйэ аҥаарыттан ордук бобууга сылдьыбыт эгэлгэ кэпсээннэрдээх.

Таатталарга 1938 сыллаах репрессия саха сэбиэскэй литературатын төрүттээбит суруйааччыбыт, судаарыстыбаннаһы тэрийсибит, XX үйэ саҥатыгар олох-дьаһах чыҥха уларыйыытын оҥорсубут уһулуччулаах бэлитиичэскэй диэйэтэлбит, лингвист-учуонайбыт, наука салайааччыта, ытыктыыр убайбыт Былатыан Ойуунускайы кытары ыксары ситимнээх. Ол курдук, бу холкуос дьонун күргүөмнээн тутуу-хабыы Ойуунускай олунньуга Иркутскай куоракка түбэһиэҕиттэн саҕаламмыт. Ити эрэ иннинэ 1938 сыл тохсунньу саҥатыгар “Сиэллээххэ буолбут дьыала тугу көрдөрөрүй?” диэн “Кыым” хаһыакка Ыкынаачай Биэлин диэн ааптардаах ыстатыйа бэчээттэнэр. Бу кэмнэргэ “Кыым” хаһыат бэчээккэ, өрөбүллэри аахпатахха, күн аайы тахсар эбит. Манна сүрүннээн аан-дойдуга буола турар байыаннай балаһыанньалары сырдаталлара көстөр: Дьоппуон-Кытай сэриитэ, Францияҕа собостуопка, Европаҕа Гитлер диэн аат сабыдыаллааһына уонна дойдубут араас тиһэх сонуннара.

Манна даҕатан эттэххэ, итиччэ халбаҥ кэмҥэ биһиги, таатталар, эмиэ “суруксуттарбытынан” аатыран тахсыбыппыт. Ол курдук, аҥаардас 1938 сыл аҥаарыгар хаһыат ахсын Таатта сонуна кэпсэнэр эбит. Ону сыныйан аахтахха, барыта улуус олоҕо куһаҕанын, үлэтэ мөлтөҕүн туһунан.

Репрессияҕа ыллык аспыт, улук уурбут ыстатыйа ити үөһэ ааттанна. Ааптар бу ыстатыйатыгар “Кыһыл Күүс” уонна “Көрдөрүүлээх” (Сиэллээх нэһилиэгин холкуостара. “Көрдөрүүлээҕи” 1935 сыллаахха Чычымах нэһилиэгэр холбууллар) холкуостар үлэлэригэр болҕомтону тардыбыт. Чуолаан холкуос салайааччыларыгар, барыларын сирэй ааттаан туран. Ол курдук, Биэлин суруйар тылын тутуһан көрдөххө: “Кыһыл күүс” диэн холкуоска бэрэссэдээтэлинэн Махсыымап үлэлиир. Олохтоох баартыйнай тэрийээччинэн Б. Сахаарап үлэлиир. Бу холкуоска пиэрмэ баар. Онно сэбиэдиссэйинэн Муруунап үлэлиир. Быйыл бу холкуос салайааччылара 142 сүөһүнү өлөрдүлэр. Бачча элбэх сүөһүнү сэбиэскэй сокуону кэһэн туран өлөртөөтүлэр” диэн уһата-кэҥэтэ барбакка, тута наадатын быһаарар курдук бооччойуутун саҕалыыр. Кэлин бу дьон туох да буруйдара суоҕа дакаастанар. Ити өлбүт сүөһүлэри “Кыһыл күүс” холкуос үлэһиттэрэ Кириэс Халдьаайыга көһөрөн истэхтэринэ, Аллан эбэҕэ ууга түспүттэрэ биллэр уонна ахсааннара хас эмэ төгүл дарбатыллыбыта тахсан кэлэр.

Бу ыстатыйаҕа Аммаҕа “Көрдөрүүлээх” холкуос бэрэссэдээтэлэ Дьарааһын Бааһап ааспыт сыл атырдьах ыйын 26 күнүгэр диэн сураҕа суох сүтүүтэ ахтыллар. Бу дьикти дьыалаҕа чопчу буруйдаах дьон бары биллэллэрэ уонна туох да миэрэҕэ, холуобунай эппиэккэ тардыллыбакка, күн бүгүнүгэр диэри көҥүл сылдьаллара этиллэр. Ону бу курдук суруйбут: “Биллэн турар, холкуос бэрэссэдээтэлин таб. Бааһабы норуот өстөөхтөрө суох гынан тураллара. Сэбиэскэй сууттар уонна холкуос киэҥ маассата түргэн миэрэни ылалларыгар мин тыллыыбын”. Ыстатыйатын итинник түмүктүүр. Бааһабы сүппүтүн кэннэ иккис сылыгар тиит маска ыйанан турарын булаллар. Биллэн турар, дьүһүнэ-бодото бүтэн, сытыйан-ымыйан, анал экспертизаны ыыппакка, тута кистээн кэбиһэллэр. Ол да буоллар, киһи илиититтэн буолбакка, бэйэтигэр тиийиммитэ ыйыллар. Ити дьыалаҕа эмиэ биэс киһи эриллибититтэн, түөрдэ хараҥа хаайыыга утаарыллаллар. Ордубут бэһис киһилэрэ, Аҕа Дойду Улуу сэриитигэр тиийэн, кырыктаах кыргыһыыны туораан, эрдэтээҥҥи “буруйун” хаанынан ыраастаахтыыр.

Былаас эрэллээх киһитэ

Биэлин ыстатыйатын кэнниттэн тохсунньу 29-30 күннэригэр бу суруллубуту кырдьыктааҕын бэрэбиэркэлииргэ Кузьма Никифорович Слепцов бэйэтинэн ылсар. Бу киһитэ суох Таатта улууһун репрессиятын устуоруйата суоҕун кэриэтэ. Олунньуга, кулун тутарга анал хамыыһыйа тэриллэн, эмиэ бу Кузьма Никифорович салалтатынан, репрессия кими, туох дьону хабыахтааҕын чопчулаан таһаараллар.

Кузьма Никифорович бэйэтэ, дьиҥэр, Таатта киһитэ. Кини 1908 сыллаахха Байаҕантай сиригэр (Уолба) дьадаҥы ыалга төрөөбүт. Оҕо сааһыгар олох уустугун этинэн-хаанынан билэн улааппыт. 13 саастааҕар бандьыыттар саҥа хомсомуолга киирбит уолу уонна кини доҕотторун, булт саатынан тирээн, хомсомуол кэккэтигэр киирэртэн аккаастанар докумуон оҥорбуттара архыып матырыйаалларыттан көстөн кэлэр. Кузьма олоҕун үөрэтэн көрдөххө, эрдэ ити суодалҕаннаах кэмнэргэ суруйбут бэйэтин автобиографиятыттан сырыыта 1938 сыллаахха былааска “эрэллээх киһи” буолуор диэри чочуллуута олус киэҥ. Ол эрээри биир түгэҥҥэ киһи хараҕа хатана түһэр. Ити кини 1936 сыллаахха Москуба куоракка 1918 сыллаахха тэриллибит “Высшие курсы советского строительства ВЦИК” истээччитинэн үөрэнэ барыаҕыттан ыла саҕаланар. Бу ааттаммыт үөрэххэ Саха сирин ССКП обкомун маҥнайгы сэкирэтээрэ Семен Захарович Борисов эмиэ үөрэнэр. Кузьма Слепцов, дьэ, итинник, улуу Сталин адьас аттыгар, 58-с ыстатыйа күөрэйбит сиригэр, хайдах быһыылаахтык-таһаалаахтык үөрэммитин киһи сэрэйиэн эрэ сөп курдук буолар.

 Эһиилигэр ахсынньыга дойдутугар эргиллэн, Саха сирин Киин ситэриилээх кэмитиэтигэр инструкторынан ананар. Бу Сиэллээх дьыалатыгар хара маҥнайгыттан сыста түһэр.

 “Кыһыл күүскэ” олунньуга буолбут холкуос мунньаҕар, буруйданааччылары үлэлэриттэн уураталлар. Мунньах боротокуолун үһүс пуунун көрдөххө: “Правлениеҕа эбээһинэстииргэ колхоз устаабын кэспэт буол диэн соруйарга уонна урут чилиэннэргэ босхо бэриллибит натуралары толорорго Мочкин Ром. 4 буут эти, 2 киилэ арыыны о.д.а. дьоҥҥо бэриллибит натуралары Дмитрий Сивцевка босхо барбыт оҕуһу төннөрөргө уонна чилиэттэргэ тарҕанан турар иэһи 1 ый иһинэн иэстээн ыларга, Саболовский Василий колхоз оҕуһун киһиэхэ биэрэн өлөттөрбүтүн оҕуһунан ыларга, хаччынан ылбакка” диэн суруллар. Бу мунньах бэрэссэдээтэлэ Дьуона Хабыытын, балтараа ыйынан бэйэтэ эмиэ “норуот өстөөҕө” аатын сүгэн, икки сыл Дьокуускай уонна ИДьНК түрмэлэригэр олорон тахсар. Ол курдук, Сиэллээхтэн Н.И.Мурунов (хаайыыга өлөр), Г.С.Нюров (дьылҕата миэхэ биллибэт), И.Н.Хабытин, И.В.Кузьмин (Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа), И.М.Тихонов (силиэстийэ кэмигэр өлөр), В.В.Захаров (босхолонон баран, оһолго түбэһэн өлөр), Г.А.Петров (силиэстийэ кэмигэр өлөр), Г.Е.Миронов, И.С.Платонов (хаайыыга өлөр), В.И. Кулаковскай (хаайыыга өлөр), Р.Ф. Кулаковскай (лааҕырга өлөр), Е.М. Кириллин, Г.В. Чабыкин, В.М. Габышев, И.М. Павлов – Мойоорус (босхолонон баран Ньыкка Сиипсэптиин ууга түһэн өлбүттэр диэн суруллар), А.Е. Максимов, П.И. Васильев (дьылҕата хаайыы кэннэ сатарыйар, эдэр сааһыгар өлөр),  П.Т. Павлова (Лөгөнтөй Сото ийэтэ) уонна да атыттар икки ый иһигэр, Ойуунускай кутуруксуттара аатыран, 58-с ыстатыйа араас чаастарын сүгэн, хаайыы дьоно буолаллар.

Күдэрик түгэҕэр көппүттэр

Дмитрий Васильевич кинигэтигэр суруйар: “Репрессия, быһаччы эттэххэ, үөһэттэн кэлбит ыйыыны толоруу быһыытынан барбыта. Онон бастаан киһини тутан ылаллара, ол кэнниттэн киниэхэ, кимиттэн-тугуттан көрөн, буруй “булан” биэрэллэрэ. Оттон билиннэрэргэ силиэстийэлээһин ньымата элбэх этэ: кырбааһын, аһаппакка сүһүөххэ уһуннук туруоруу, куттааһын, үктэтии, баайсыы, албыннааһын, дьону утарыта туруоруу, үҥсүһүннэрии...

Өстөөҕү күнүстэри тымтыктанан сылдьан көрдөөһүн ухханыгар донуосчуту тэҥэ, оҕолору кытта тардаллара. Омуктуу суруктаах мал, этикетка көстүүтэ силиэдэбэтэлгэ туохтан да “күндү” эбит. Ол да курдук, Борщов, бэл, ыалга хоно сытан, бириэмийэҕэ кэлбит патефон украиналыы суруктаах иннэтин хаатын, уорбалыы көрөн, ыйыппакка эрэ ылан барбыттаах. Оҕо киниэхэ дьопуоннуу суруктаах этикетканы аҕаллын. Ол оҕо аҕата кулаак буола сылдьыбыт, биитэр НЭП саҕана Охотскайга эргиммит буоллун. Бүттэҕэ ол: кини “Япония разведкатын агена” буола түһэр. Ким эрэ, хаһан эрэ лиэксийэҕэ Бухарины хайҕаан кэбиспитэ билиннин, ол тута дьыалҕа кыбытыллар. Бу оройуон, бөрө үксээбитигэр, нуорманы таһынан карабин уонна ботуруон ылбыта тута “дьыалаҕа” тиһиллэр. Онтон түмүк оҥоһуллар: “Ол түбэһиэхчэ үһү дуо? Бастаанньа оҥороору, сэрии сэбэ муспуттар диэтэххэ тоҕо сатамматый?”.

Бу репрессия силлиэтэ сиэллээхтэри симэлитэригэр, холкуостан эрэ буолбакка, араас тэрилтэҕэ үлэлии сылдьар, төрүттэригэр кулаактар баар буола сылдьыбыттарга, эмиэ хаттаан күөрэйэн тахсыбыт. Биир дойдулаахпыт, Саха АССР бастакы үтүөлээх уонна Саха АССР бастакы норуодунай артыыһа Пантелеймон Иннокентьевич Васильев олорон ааспыт кылгас олоҕо эмиэ олус сонньутар уонна, биллэн турар, интэриэһиргэтэр. Ааҕааччы, баҕар, Пантелеймон Иннокентьевичтан удьуорун ситимэ салҕанарын билэриҥ буолаарай? Кини Назим диэн уола улаатан баран, 1970-с сыллардаахха олохтон туораабыт. Алҕас кини туһунан тугу эмэ сэһэргиириҥ буолаарай?

Ити курдук, бары оруна суох буруйданан, райком I сэкирэтээрэ Д.Д. Попов (Дьэбэрики Хайатыгар хаайыылаахтар арыгылаан баран, баһын хайа охсон өлөрөллөр), райком II сэкирэтээрэ С.Я. Эртюков, райисполком бэрэссэдээтэлэ Г.И. Николаев, райзаготконтора дириэктэрэ Д.Д. Емельянов, райпотребсоюз бэрэссэдээтэлэ Р.Г. Попов уонна Таатта оройуонугар сир салаатын бэрэссэдээтэлэ Е.Т. Захаров уо.д.а. “уһун сонноохтор” бобо-харбыыр тимир илиилэригэр киирэн, Дьокуускай түрмэтигэр утаарыллаллар. Райком сэкирэтээрдэрэ Поповтаах Эртюковы, Бааһап дьыалатыгар уонна Ойуунускай Тааттаҕа кэлэ сылдьыытыгар, киниэхэ анаан баҥкыат, бырааһынньык тэрийбиттэригэр сыбыы охсон, эмиэ сымыйа буруй бөҕөнү сүктэрэн кэбиһэллэр.

Ол оннугар Кузьма Никифорович Слепцов Таатта райкомун I сэкирэтээригэр ананар уонна тута Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллар. Ити кэмҥэ Таатта нэһилиэктэрин бүтүннүү күннэтэ ахсын ньэҥнийэ, сахсыйа сылдьаллар. Кустуров суруйарынан, бу 1938 сыллаах “Таатта дьыалатыгар” барыта 1000 кэриҥэ киһи тутуллубутуттан, 210-тан тахсата Дьокуускай түрмэтигэр утаарыллыбыттар. Хаайыыга түбэспит дьон сууттаммыт дьыалаларын көрөр олус ыарахан. Бары оҥорботох буруйдарын билинэллэр эбит. Бу үгүс киһиттэн аҥаара, хаайыыга хастыы эмэ сылы ылан, үлэ лааҕырдарыгар атаарыллыбыттар. Биллэн турар, онтон дойдутугар эргиллибитэ эмиэ тарбахха баттанар. Онтон сорохтор, 1939-1940 сылларга буруйдарын ааһынаннар, хаайыыттан босхоломмуттар. Куоластыыр бырааптара быһыллан, төттөрү баартыйаҕа сөргүтэллэригэр көрдөһөн, үөрэҕэ суох дьон, хата, сайабылыанньа суруйарга кытары үөрэммиттэр. Кими эрэ сөргүппүттэр, кими эрэ көтүппүттэр. Силиэстийэ кэмигэр өлбүттэр эмиэ биллэллэр.

Мин бу түбэспит дьону барыларын буолбакка, уонтан эрэ тахса биир дойдулааҕым дьыалатын үөрэппитим. Бу дьон ортолоругар биир адьас хорсун, НКВД үлэһиттэрэ оннооҕор Байкалов, Строд курдук байыаннай дьону “тоһуппут” буоллахтарына, буруйун хара маҥнайгыттан билиммэтэх киһилэнним. Биллэр-көстөр ытыктыыр дьоммут, кинини буруйдуулларын ылыммат, бигэргэппэт, кыккыраччы аккаастанар эбит. Кини аата Роман Федорович Кулаковскай.

Мин бу репрессия дьыалатыгар кими да буруйдаабаппын, хайаларын да күтүрээбэппин. Ити кэмнэргэ биһигиттэн хайабыт да олоро сылдьыбатаҕа. Киһи ити кэмнэри өйдүү эрэ сатыахтаах диэн бэйэм тус санаалаахпын. Омос көрөр, үрдүнэн сыһыаннаһар туһата суох. Ону аҥаардас Евгений Сашенков “Сталинщина: даты и события” диэн суруйуутуттан көрүөххэ сөп:

“Май 1937 г. – сентябрь 1938 г.

          Из каждых трех человек высшего командного состава Красной Армии жертвами стали двое. Сталинские репрессии привели к гибели:

Из 5 маршалов – 3-х;Из 5 командиров 1-го ранга – 3-х (к середине 1939 г. – репрессированы уже 5 командармов 1-го ранга);Из 10 командармов 2-го ранга – всех;Из 57 командиров корпусов – 50;Из 186 командиров дивизий – 154;Из 16 армейских комиссаров 1-го и 2-го рангов – всех;Из 26 корпусных комиссаров – 25;Из 64 дивизионных комиссаров – 58;Из 456 полковников – 401;

За период с мая 1937 г. по сентябрь 1938 г. подверглись репрессиям около половины командиров полков, почти все командиры бригад и дивизий, все командиры корпусов и командующие войсками военных округов, члены военных советов и начальники политических управлений округов, большинство политработников корпусов, дивизий и бригад, около трети комиссаров полков, многие преподаватели высших и средних военных учебных заведений”.

Маны таһынан төһөлөөх элбэх учуонай, араас салайааччылар, култуура үлэһиттэрэ, үөрэҕирии эйгэтэ, быраастар, интэлигиэнсийэ бары кэккэтэ уо.д.а. чаҕылхай дьон сырдык тыыннара быстыбыта, доруобуйата, олоҕо айгыраабыта буолуой?! Бу кэмнэргэ буруйданааччы олус үксээн, аатырар “тройкалар” диэн тэриллэллэр. Дойду тэбэр сүрэҕэр бу “тройкалар” 2 чаас иһигэр 500-тэн тахса буруйданааччы дьыалатын көрбүттэрин туһунан номох хаалар. Бу буруйданааччылар бары ити 120 мүнүүтэ иһигэр ытылларга ууруллубуттар. Биһиги Сахабыт сиригэр “тройкалар” үлэлэрин туһунан эрдэтээҥҥи суруналыыстар ахтан ааспыт буоланнар, ити матырыйааллары кинилэр суруйууларыттан көрүөххэ сөп.

Үтүө аат тиллэригэр үтүөлээх

Дмитрий Васильевич Кустуров быйыл бу сэтинньи ый 8 күнүгэр 92 сааһын туолла. Кини таатталар үтүө ааппыт тиллэригэр уонна устуоруйабытын сэгэппит, сурукка хатаан хаалларбыт биир үтүөкээннээх ытык кырдьаҕаспыт буолар. Дмитрий Васильевич Таатта ыччата аанньа ахтыллыбат кэмигэр, киһитэ кини буолан, алҕас табыллан хаалан, соҕуруу үрдүк үөрэххэ үөрэнэр чиэскэ тиксибит.

 “Таатта дьыалата” 1938 сылынан муҥурдаммат. Ол курдук, сымыйа балыырга түбэспиттэр үгүстэрэ босхоломмуттарын кэннэ, Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланар. Барыта -- фроҥҥа. Таатта улууһа репрессияттан эмсэҕэлээн, сэрии кэмигэр алыс чиэһинэйдик, бэйэтэ охторун, өлөрүн кэрэйбэккэ үлэлиир. 1942-1943 сылларга сут дьыллар саҕаланан, улахан хоргуйуу кэлэр. Кураан дьыллар тураннар, от, бурдук сүгүн үүммэккэ, Сиэллээххэ дьыссаат оҕолорун ааҕан, барыта 50-тан тахса киһи аччыктаан өлөллөр. Онтон 28 киһини Атыыр Баһа диэн алаас быллаарын үрдүгэр биир ииҥҥэ көмөллөр.

1942 сыллаахха Саха сирин норуодунай суруйааччыта Николай Якутскай Ытык Күөлгэ командировкаҕа кэлэ сылдьан, күрдьүк хаартан дьон атаҕа быгарын көрөн, тута айдаан таһааран, кэлин салалтатыттан бэйэтэ сэмэлэммитин туһунан суруйар. Николай Гаврильевич ити ыстатыйатын аахпыт дьон, оччотооҕу кэми бука диэн бэркиһээбит, иэннэрэ кэдэҥнээбит буолуохтаах. Сэбиэскэй былааска хоргуйан өлүү диэн суоҕа ахтыллар. Аччыктаан өлбүттэри “дьэҥкэрэн өллүлэр” диэн отчуоттууллар.

Күрүөйэҕи “бултаһыы”

Аны, 1943 сыллаахха, Сиэллээхтэн эмиэ биир айдаан күөрэйэн тахсар. Ол курдук, П.П. Львов сэриигэ барымаары, ойуурга саһа сылдьыбыта НКВД үлэһиттэрин кыраҕы хараҕар хатанар. Суруналыыстар сырдаталларынан, сэрии кэмнэригэр Саха сирин үрдүнэн сэрииттэн куота сылдьар күрүөйэх ахсаана 500-тэн тахса киһиэхэ тэҥнэһэр эбит. Ону ол диэбэккэ, чекистэр чуолаан Таатта күрүөйэҕин “бултаһаллар”.

 “Социалистическая Якутия” хаһыакка тахсыбыт Яковлев уонна Мунтян диэн ааптардардаах “Разорванная паутина” диэн ыстатыйаны киһи аахтаҕына, уус-уран киинэ сценарийыттан уратыта суоҕун сөҕөр. Бу дьон суруйалларынан, Львову уонна кини тэрийэ сылдьар сэбиэскэй былааһы суулларар сэбилэниилээх күүһүн сарбыйарга анаан-минээн Тимофеев “Стойкий” диэн ааттаах чекист Тааттаҕа үлэлии тахсар. Инньэ гынан, Стойкий көмөтүнэн, кини оҕуруктаах өйүнэн, сэбиэскэй былааһы сууллараары сылдьар баанда Таатта улууһугар үрэллэр. Кырдьыга, Львову доҕоро итирдибитин кэннэ, Дьохсоҕон таһыттан, Былтааны үрэҕиттэн, булчут үүтээниттэн утуйа сытар киһини туппуттара эмиэ биллэр. Сэбиэскэй былааһы суулларааччы баара-суоҕа икки саалааҕа ыйыллар. Львову кытары хаарыан дьоммут түбэһэн бараахтаабыттара. Биллэринэн, В.И. Кулаковскай ити кэмҥэ иккис сырыытын түбэһэн, хаайыыттан эргиллибэтэх. И.С. Платонов эмиэ төхтөрүйэн түбэһэн, бу дьыала кэннэ дойдутугар Сиэллээҕэр төннүбэтэх.

Омугумсуйууга күтүрээһин

Таатталары эбии хара мэҥинэн саппыт 1954 сыллаах дьыала буолбут. Манна эспэдииссийэ үлэһиттэрин икки ардыгар тахсыбыт охсуһууга, Ведерников диэн нуучча киһитэ өлбүт. Дьокуускайтан Тааттаҕа Үрдүкү Суут көһө сылдьар суута анаан тахсан, бу да сырыыга 12 киһилээх “саайканы” булан таһаарбыт. Е.И. Софронова “Күн-дьыл аастар да умнубаппыт” диэн кинигэтигэр суруйарынан: Бу “саайка” диэн сууттаммыт 12 киһиттэн 5-һэ, ол иһигэр Григорьев (сүрүн буруйданааччы. У.З.) буруйданааччылартан саамай аҕа саастаахтара, оччотооҕуга 26 саастаах, Мэҥэ Хаҥаласка төрөөбүт-үөскээбит киһи. Кини 20 саастааҕар 1948 с. Мэҥэ Хаҥалас норуодунай суутунан уоруу иһин ССРС Верховнай Сэбиэтин 1947 с. бэс ыйын 4 күнүнээҕи ыйааҕын 4-с ыстатыйатынан аҕыс сыл хаайыыга түбэспит. Ол гынан баран, 1951 сыл доруобуйатын туругунан босхоломмут. Оттон Никаноров Орджоникидзевскай, Тарасов Учур, Герасимов Мэҥэ Хаҥалас, Спиридонов Бүлүү оройуоннарыттан төрүттээх, бэһиэн экспедиция бэйэтин үлэһиттэрэ эбиттэр уонна нууччалары кытта бииргэ олорбуттар”.

Суут уурааҕын кэннэ, таатталары бандьыыттарын, норуот өстөөхтөрүн таһынан, аны омугумсуйууга, о.э. национализмҥа сыбыыллар. Бу дьыалаҕа ити үлэһиттэри кытары Таатта оскуолатын оҕолоро түбэспиттэрин билигин да билэр дьон үгүс. Маны таһынан улууспут салайааччылара, барыта 40-тан тахса киһи, үлэтиттэн уһуллубут. Хомойуох иһин, билигин, бу дьыала УФСБ архыыбыгар “сабыылаах”, ол аата болдьоҕо ааһа илик. Онон сатаан көрбөппүт. Сокуонунан, дьыала бүппүтүн, архыыпка туттарыллыбытын кэннэ 75 сыл ааһыахтаах. Ол эрээри бу дьыала хараҥа сабыдыала биһиги убайдарбытыгар, эдьиийдэрбитигэр өйдөрүттэн сүппэтэ чахчы. Биир оччотооҕу кэм устудьуона кэпсииринэн: “Тааттаттан сылдьар буоламмыт биһигини, түөрт туйгун үөрэхтээх кыыһы, университет иһинэн ханнык да салайар куруһуокка сыһыарбаттара, ханна да чорбоппотторо, националистар аатыраммыт, биһигини кытары бодоруһа сатаабаттара”. Итинник хабааннаах кэпсээннэр үтүмэннэр.

Анал чинчийии ирдэнэр Алексеевскай оройуон буолан олордохпутуна, Чурапчылыын арахсыыга, тэрилтэлэрбитин ыалларбытыгар сыбаан ыыталлар. Бу арахсыыга чурапчылар тыйаатырбытын көһөрө кэлбиттэригэр, Таатта ыччаттара, Никифор Харлампьевич Андросов баһылыктаах күргүөмүнэн тахсан, тыйаатырдарын илии-илиилэриттэн тутуһан, төгүрүйэ турунан кэбиспиттэр. Баар-суох күндүбүтүн, тыйаатырбытын, оннук көмүскээн илдьэ хаалбыттар. Елена Ивановна Софронова кэпсииринэн: “Никифор Харлампьевич диэн Киһи Дыгына этэ. Тыыннааҕар син биир тыйаатырын көтүттэриэ суоҕа этэ. Чурапчылар киниттэн саллан, кэлин дуораһыйбатахтара даҕаны”. Биһиги итинник дьоннордоох эбиппит. Елена Ивановна быйыл эмиэ 92 туолла. Кини эдэр көлүөнэҕэ: “Чөл туруктаах, үөрэхтээх буолуҥ, билиҥҥи олоххо барыта бэйэҕиттэн эрэ тутулуктаах, киһи киэнэ кэрэмэһэ буолуоххун сөп”, – диэн кэс тылын этэр.

Таатталар ааппыт ырааһырарыгар, киргэ-хахха сыбаммыт араас улуу дьоммут үтүө ааттара тиллэригэр Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон, Георгий Михайлович Артемьев, Дмитрий Васильевич Кустуров, Елена Ивановна Софронова, суруналыыстар Иван Игнатьевич Николаев, Иван Петрович Ушницкай уо.д.а. үгүс үтүөкэннээх дьон сырата-сылбата буолар. Дойдубут маҥнайгы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев өҥөтө, өйөбүлэ сүдү.

Баайап курдуктар баар буолан

Бу уһун чинчийиини уонна үөрэтиини эрэйэр устуоруйабыт кэрчигэ биһиги ытык иэспит эбитэ дуу?

Билигин истэн билэбин, репрессия тыына саҕаланарыгар, Алдан, Таатта, Амма, онтон илин эҥээрдэр бары түбэһиэхтээхтэр эбит. Бүлүү бөлөҕөр аатырбыт Ахчаҥныырап бэйэтинэн үлэ ыытыахтаах эбит. Ону, хата, сорох улуустар дьоллоругар, Дьокуускай уобалаһын Бүтүн Сойуустааҕы бассабыыктар баартыйаларын I сэкирэтээрэ П.М. Певзняк 1939 сыллааххха олунньуга, бэйэтэ репрессия иккис эргииригэр түбэһэн, ити олоххо киириэхтээх былааннара тохтоон хаалбыт.

Бу ыарахан 1938-с сылларга, бүтүн улууһу тырыта тыыта сырыттахтарына, Тыараһа нэһилиэгин “Иитиэх” холкуоһугар бэрэссэдээтэлинэн олорбут М.Г. Баев кэлин Кустуровка маннык кэпсээбит: “Бэрэссэдээтэл буоллум диэн, кими да ыкпат, түүрэйдээбэт этим. Тэҥҥэ үлэлэһэрим, түүнү-күнүһү аахсыбакка сылдьарым. Кыһалҕалаах, ыарахан кэмҥэ дьону өйдүүр, өйүүр наада. Сэрии кэмигэр, мин үчүгэй сири таба көрөммүн, 200 гектарга бурдук ыһан, ол бааһына курааны билиммэккэ үүнэн хоргуйбатахпыт. Тутуу-хабыы саҕана хобулаһыы тахсыбатаҕа, онон холкуоспар “Иитиэххэ”, ол аата Тыараһаҕа, тутуллубут да киһи суоҕа”. Кырдьаҕас аҕа ууһа тыараһалар итинник бэрэссэдээтэллэрин этиитин ылынан, ити ыар, сут дьыллары этэҥҥэ туораабыттарыттан киһи киэн туттар, үтүө, чаҕылхай холобур буолар.

Ити аҥаардас Тааттаҕа буолбут репрессия устуоруйатын “кылах гынан” сэгэттэххэ итинник. Ис-иһигэр араас тахсыбыт быһыыны-майгыны киһи кыһыйбытын да иһин сырдатыллыбат. Таатталар хам баттана сылдьыбыппытын умнуо суохтаахпыт уонна онтон сырдыкка талаһарга төһүү күүс, кэрэҕэ тиксэргэ бигэ тирэх эрэ ылыахтаахпыт. Елена Ивановна этэр: “Итинник түүрэйдээһин, самнарар кэмнэригэр биһиги ыччаппыт син биир олоххо бэйэлэрэ ситиһиилэммиттэрэ. Төһө да былааска, салайар үрдүкү үлэлэргэ таласпатахтарын иһин”.