Политика

 Николай Софронеев, Кэбээйи улууһун Сэбиэтин дьокутаата:

— Төрдүс төгүлүн талыллан улуус дьокутаатынан үлэлиибин. Улуус мунньаҕын Сэбиэтин саҥа састаабыгар былырыын балаҕан ыйыгар быыбардаммыппыт. Түөрт улуус дьокутааттарын мунньаҕар саҥа регламеннары, мунньах састаабын, кэмитиэттэр бэрэссэдээтэллэрин уонна чилиэннэрин бигэргэттибит, улуустааҕы бүддьүөтү ырыттыбыт. Билиҥҥи састаапка дьокутааттарынан эдэр дьон талыллыбыта олус үөрдэр. Бу көхтөөх, олоххо тус көрүүлэрдээх, кэскиллээх кэнчээри ыччат туоһута. Инникитин даҕаны маннык эдэр исписэлиистэр үлэлииллэригэр-хамсыылларыгар, бэйэлэрин санааларын өрүү этинэллэригэр баҕа санаабын тиэрдэбин. Бэйэм төрдүс ыҥырыылаах улуус мунньаҕын дьокутааттарын быыбарыгар баҕа өттүбүнэн туруоруммутум.

Кэм ирдэбилинэн билигин дьокутааттары баартыйаттан туруоруу систиэмэтэ үлэлиир. Мин саныахпар, аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх оройуоннарга бу  табыгаһа суох, ол эрээри сокуон ирдэбилэ буоллаҕа. Итини таһынан, мунньахтары миэстэтигэр буолбакка, ыраахтан олорон, «онлайн» көрүҥүнэн ыытыы көдьүүһэ мөлтөх. Холобур, улуус дьокутааттарын Сэбиэтигэр түөрт мунньах ыытыллыбытыттан, маҥнайгы эрэ мунньах сирэй көрсөн олорон барбыта. Иккис мунньахха, хомойуох иһин, доруобуйам айгыраан кыттыбатаҕым. Икки кэлиҥҥи мунньахтар эмиэ ВКС нөҥүө буоллулар. Сотору кэминэн суол-иис быстар мөлтөҕүттэн айан-сырыы тохтуоҕа, онон аны күһүн уонна кэлэр сылга эрэ көрсүөхпүт. Ити барыта үлэҕэ-хамнаска харгыстары үөскэтэн, охсуулаах буолуо дии саныыбын.

Улуус мунньаҕын кэмитиэттэрин талыы боппуруоһугар быйылгыттан кэккэ уларыйыылар киирдилэр. Ол курдук, улуус киинигэр олохтоох дьокутааттар салайалларыгар сөбүлэһэбин. Хаһан баҕарар салалта миэстэтигэр баара табыгастаах. Оттон сорохтор биир да кэмитиэккэ сыһыарыллыбатылар, итинник балаһыанньаны эмиэ өйдөөбөппүн.

 Петр Дьяконов, Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгин олохтооҕо, 2017 сылтан улуус Сэбиэтин дьокутаата:

— Улуус уонна нэһилиэк истэринэн көтөҕүллэр сытыы боппуруостар үгүстэр. Барытыгар сөптөөх быһаарыылары тутатына ылына сатыыбыт.  Бэйэм «Сайылык» ТХПК салайааччытынан үлэлиибин. Кэпэрэтиипкэ элбэх үлэһиттэрдээхпит. Хас биирдиилэригэр табыгастаах үлэ миэстэтин,  кыраапыгын, усулуобуйатын тэрийэрбит үрдүнэн, уһуннук үлэлээбэттэр, тыа сиригэр кэлии-барыы үгүс.

Бастакытынан, тус бэйэм ордук оҕону олох кыра сааһыттан үлэҕэ сыһыарар, үөрэтэр усулуобуйаны тэрийэргэ туруорсабын. Тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэһит илии тиийбэтэ сүрүн кыһалҕа буолар. Ол өйдөнөр. Холобур, «куһаҕаннык үөрэниэҥ – хотон үлэһитэ буолуоҥ» диэн оскуола эрдэхтэн иитиллибит тыа оҕото билигин орто саастаах, билигин бэйэтин оҕотун эмиэ оннук иитэн таһаарар. Ол курдук, оскуола үөрэнээччитин сүөһүнү көрүү, хотон, от үлэлэригэр сыһыарар уустуктардаах. Билиҥҥи оҕону хаһаайыстыба үлэтигэр көмөлөһүннэрээри гыннахха, сокуон хараҕынан буруйдаах буолуоххун сөп. Дьиҥэр, оҕону тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр сыһыарбатаххыт диэн буруйдуо этилэр буоллаҕа. Инникитин маннык балаһыанньа саха норуотун төрүт дьарыгын, үгэһин суох оҥорор куттала баар.

Саха Сиригэр тыа хаһаайыстыбатын салаатын сайыннарыыга бүддьүөккэ  көрүллэр үп-харчы сыллата эбиллэр. Ол эрээри, сорох бырагыраамалар букатын да суох буоллулар. Холобур, сайылыктааһыны сөргүтүүгэ бэртээхэй бырагыраама баар этэ, билигин ол умнулунна. Тыа сиригэр ыччаты тардыыга, олохсутарга табыгастаах дьиэни-уоту тутуу боппуруоһа билигин даҕаны сытыытык турар. Урукку сылларга тустаах бырагыраама үлэлиирэ, ааһа баран, тыа сиригэр ыччаты олохсутуу ирдэнэр түгэннэрэ кытта үөдүйэ сылдьыбыттааҕа. Ити судаарыстыбаннай өйөбүлү үксүн бүддьүөт тэрилтэлэрин үлэһиттэрэ туһаммыттара кистэл буолбатах. Инникитин ити өйөбүл сөргүтүллэр түгэнигэр, тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин уонна үлэһиттэрин (ыанньыксыт, ньирэй көрөөччү, сылгыһыт, тырахтарыыс, о.д.а.) идэлэрин кэрэхсэбилэ үрдүө этэ. Маныаха үлэһиттэргэ тустаах ирдэнэр докумуоннары толороллоругар көмө, өйөбүл, сүбэ оҥоруохха наада.

Судаарыстыбаннай сулууспалаахтар, бүддьүөт үлэһиттэрэ, урбаанньыттар, о.д.а. диэн араартаабакка социальнай эйгэ, биэнсийэ өйөбүллэрин, үрдүк наҕараадалары дьиҥнээх үлэһит киһи ылыахтаах. Дьону-сэргэни дуоһунаһыттан араарыыта суох көрөн, барыларыгар биир тэҥник ананыахтаах. Судаарыстыба нолуоктарын төлөбүрдэрин бары да кэриэтэ биир тэҥинэн ыытабыт.

Иккиһинэн, социальнай хайысха салаатыгар кэнники сылларга элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйүүр дьаһаллар үксүү тураллара хайҕаллаах дьыала. Ол эрээри, үлэтэ суох, оҕо босуобуйатыгар олорор төрөппүттэр ахсааннара элбиир, «судаарыстыбаттан көрүллэр өйөбүллэринэн иитиллэн да олоруохха  сөп» диэн өйдөбүл үөскүүр.

Оттон төрөппүттэр иккиэн үлэлиир түгэннэригэр, кинилэр ыйдааҕы уопсай дохуоттарын суумата аҕыйах да солкуобайынан аһары бардаҕына, судаарыстыбаттан көрүллэр өйөбүллэргэ тиксибэттэр. Мин саныахпар, маннык балаһыанньа табыгаһа суох. Төрөппүттэри үлэлиир-үлэлээбэт диэн араартаабакка, хас биирдии оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ өйөбүл ананыахтаах. Ол курдук, судаарыстыба туһугар кыһаллар, сайдыы суолун тобулар дьону-сэргэни болҕомтоҕо ылыллыахтаах. Оттон судаарыстыбаттан көрүллэр, харчынан көмөҕө тиксэр төрөппүт эбээһинэс сүгүөхтээх. Бастатан туран, чөл олоҕу тутуһуохтаах, аһыы утахха убаныа суохтаах, оҕолоругар өрүү үтүө холобуру көрдөрүөхтээх. Оччотугар эрэ оҕолорбут үлэҕэ тардыһар, сайдар кыахтаныахтара. Ити курдук, судаарыстыба көмөтө көдьүүстээх буоллаҕына,  экэниэмикэ өрө көтөҕүллэрэ саарбахтаммат.

Үсүһүнэн, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар ыытыллар бэлиитикэ. Билиҥҥи уопсастыба тыа хаһаайыстыбатын салаата көрүүтэ-истиитэ, туһунан бэлиитикэтэ суох курдук сыаналыыр. Холобур, олохтоох оҥорон таһаарар бородууксуйабыт сыаната үрдүк дииллэр уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыытар үлэтин мөлтөх диэн буруйдууллар. Мин санаабар, үөскээбит балаһыанньаҕа уопсастыба бэйэтэ буруйдаах. Сүрүн биричиинэтэ – сүөһүнү, сылгыны иитиэхтэрин баҕарбаттар.

Дьэ, хаһан, хайдах гынан оҕолорбутун тыа сирин төрүт дьарыгар сыһыарабытый? Манна күүстээх өйдөтөр-сырдатар үлэ барыахтаах. Билиҥҥитэ барыта утарсыылаах. Холобур, «күөх экраан» биэриилэригэр дьон интэриэһин тардаары араас сэрийээллэри усталлар. Сүрүн дьоруойдар тыа сиригэр олохторо табыллыбат, киин куоракка киирэн, олохторо уларыйан, байан-тайан олороллорун көрдөрөллөр. Маннык өйдөбүлү соҥнуу сырыттахпытына, тыа сирин хаһан сайыннарабытый? Төттөрүтүн киин куораттан тыа сиригэр, төрөөбүт дойдуларыгар төннөн, үлэлээн-хамсаан, чиэскэ-бочуокка тиксибит, дьиэ кэргэни тэриммит дьоллоох дьоруойдар олохторун туһунан уһуллуохтааҕа эбитэ буолуо. Дьэ, ити сөптөөх пропаганда. Ол курдук, тэлэбидиэнньэнэн, араадьыйанан биэриилэргэ тыа сиригэр ыҥырар, угуйар, тыа сирин суолтатын үрдэтэр кэпсэтии барыахтаах.

Маны таһынан, үлэһит киһи дьиэтин-уотун, олоҕун-дьаһаҕын, сынньалаҥын тупсарыыга эбии бырагыраамалар олоххо киирэллэрэ наада. Үрдүкү дуоһунастаах олохтоох оҥорон таһаарыы эйгэтигэр үлэтэ суох боростуой дьону аныахха, куонкурустаах бааллары иҥэрии систиэмэни  киллэриэххэ. Оччотугар, ханнык баҕарар салаа идэтигэр эдэр исписэлиис тиийэрэ элбиэ. Маннык эрдэтинэ дьаһаннахха эрэ тыа сирэ сайдыа, оттон үлэ таһаарыылаах буолуо диэн сыаналыыбын.

Кристина Слепцова, Абый улууһун Сэбиэтин дьокутаата:

— 2021 сылга «Биир ньыгыл Арассыыйа» баартыйа ыыппыт праймериһыгар кыайыылаах тахсан, быыбарга хандьыдаатынан туруоруллан,  дьокутаатынан талыллыбытым. Нэһилиэнньэттэн элбэх баҕа санаа, этии киирэр. Тустаах үлэһиттэри, салайааччылары кытта ыкса үлэлээн,  тутатына сөптөөх быһаарыылары ылынабыт, биир түмүккэ кэлэбит. Бэйэм улуустааҕы киин бибилэтиэкэҕэ үлэлиибин.

Култуура эйгэтэ улуус социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар улахан оруоллаах. Ол курдук, култуура үлэһиттэрэ үрдүк таһымҥа тахсалларыгар, ыытыллар үлэ ситиһиилээх буоларыгар, мэлдьи дьоҥҥо-сэргэҕэ үгүс үөрүүнү бэлэхтии туралларыгар баҕарабын. Маныаха култуура эйгэтин үбүлээһинэ үрдүүрүгэр этиилээхпин. Коронавирус пандемиятын кэмигэр, биллэн турар, үгүс былааннаммыт бырайыак олоххо киирбэтэҕэ. Ону билигин ситиһиэх тустаахпыт. Эдэр киһи быһыытынан, ыччат бэлиитикэтин интэриэһиргиибин. Ыччаты, оскуола үөрэнээччилэрин үлэҕэ-хамнаска сыһыаран, кинилэр лиичинэс быһыытынан сайдалларыгар сөптөөх усулуобуйа тэриллиэхтээх. Кинилэр үлэлээх, дьарыктаах, чөл олохтоох буолалларыгар, саха төрүт сиэрэ-туома көмө буолар. Ол иһин, Педагог уонна уһуйааччы сылынан ыччаттарга аҕам саастаахтары сыһыарар үлэ торумнанар.

Тыа сиригэр улааппыт буоламмын, тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын сытыытык ылынабын. Хороҕор муостаах, сыспай сиэллээх ахсаанын элбэтии хоту дойдуга ураты суолталаах, холобур, ас-үөл өттүгэр куттала суох буолууну үөскэтэр. Бу туһунан нэһилиэнньэни кытта мэлдьи санаа атастаһабыт. Маныаха Аартыкаҕа туһаайан, норуот дьокутааттара өйөбүл миэрэлэри атыннык көрөн ылыналларыгар баҕарабын.

Уопсастыбаннай түмсүүлэр уонна салайааччылар ыстаатыстарын сайыннарар мэхэньииһимнэр күүһүрүөх тустаахтар. Урут хас да сыл устата дьахталлар Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим. Дьахтар быраабын көмүскэлигэр элбэх туруорсуулар оҥоһуллубуттара. Ол иһигэр, элбэх оҕолоох ийэлэргэ эбии чэпчэтиилэри олохтууру туруорсубуппут. Холобур, айан-сырыы төлөбүрдэрин, ас-үөл сыаналарын чэпчэтиигэ. Аны дьахтар бэйэтигэр эрэллээх буоллаҕына, куһаҕан дьаллыкка ылларыыта намырыыр диэн учуонайдар дакаастаабыттара. Дьахтар айылҕатынан ийэ буолар аналлаах. Күннэтэ оҕотун туһугар ыалдьар, толкуйдуур.  Билигин федеральнай бырайыагынан оҕолор араас сайыҥҥы сынньанар лааҕырдарга путевканан хааччыллаллар, онуоха айаннарын ороскуота төлөнөр. Ити барыта Аартыка ийэлэригэр улахан өйөбүл. Хомойуох иһин, маннык бырагыраама өйөбүлүнэн оҕо барыта хапсыбат. Онон  кубуота элбиэн наада. 

 Өссө биир долгутуулаах боппуруоһунан хаһаайына суох бэйдиэ сылдьар ыттары кытары охсуһуу бэлиитэкэтэ буолар. Норуокка биллэринэн, «Бурматов сокуона» Саха Сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн  аймалҕаны таһаарда. Ыт олоҕо киһи олоҕуттан ордук суолталаах курдук быһыытыйда дии саныыбын. Итинэн сибээстээн, бу сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр уолдьаста. Уопсастыба дьиэ кыылыгар эппиэтинэстээх буолуута субу тирээн кэллэ. Хас биирдии киһи ыт иитэр түгэнигэр, сөптөөх эппиэтинэһин сүгүөхтээх, оччотугар эрэ боппуруоһу төрдүттэн быһаарар кыахтаахпыт. Ыал ийэтэ буоларбынан, киһи быһыытынан сиэрдээх буоларга ыҥырабын. Дьокутааттар, норуот интэриэһин көмүскээччилэр, олохпут тупсарыгар, сайдарыгар, этэҥҥэ буоларыгар бары күүһү түмэн сиэрдээхтик сыһыаннаһан үлэлээтэхпитинэ эрэ, өрөспүүбүлүкэбит инникитэ кэскиллээх, аартыкпыт алгыстаах буолуо.