Спорт

Мунньаҕы Ил Түмэн Ыччакка, физическай култуураҕа уонна успуорка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев ыытта. Кэпсэтиигэ физическэй култуураҕа уонна успуорка миниистир э.т. Гаврил Мохначевскай,  Арассыыйаҕа хайаҕа ыттыы Федерациятын бэрэсидьиэнэ Станислав Лобзов, СӨ Хайаҕа ыттыыга уонна альпинизмҥа Федерациятын бэрэссэдээтэлэ  Алексей Семенов иһитиннэриилэри оҥордулар, сис кэмитиэттэр бэрэссэдээтэллэрэ, норуот дьокутааттара, министиэристибэлэр, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.

Быһа тардан кэпсээтэххэ, Альпинизм уонна хайаҕа ыттыы Федерацията Саха Сиригэр 2015 сылтан олус таһаарыылаахтык үлэлиир. Бу хайысхаҕа 64 киһи Федерация иһинэн үлэлиир. Бигэргэтиллибит устаабынан, 2016 сыллаахтан, бырабылыанньаҕа 8 киһи талыллыбыт. Эрэгийиэннээҕи Федерация тэриллэ илигинэ, 90-с сыллар ортолоругар, «любительскай» дьарыктар, хайаларга сынньана тахсыы, туристар уонна араас альпинистар түмсүүлэрэ бааллара. 2000 сыллар саҕаланыыларыттан Өрүс училищетыгар уонна БГУЭП филиалыгар аан маҥнайгытын скалодром аһыллан үлэлээбит. 

«Еланка-Фест»

Саха Сиригэр эрэгийиэннээҕи Федерация улахан кылаата – 2015 с. алтынньы ыйыттан Дьокуускайдааҕы 2-с №-дээх оскуолаҕа скалодром үлэлэппит. Куорат орто оскуолатыгар хайаҕа ыттыыны үөрэтэр, дьарыктыыр анал успуорт тэриллэрэ таҥыллан дьону-сэргэни угуйан, кэлин оҕолор эмиэ дьарыктанар буолбуттар. Мантан ыла Саха Сиригэр саҥа олимпийскай көрүҥ сайдыыта саҕаламмытынан ааҕыллар. Билигин Дьокуускай куоракка хайаҕа ыттыыга чөмпүйэнээт, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар боулдерин күрэхтэһиилэрэ ыытыллаллар. 2022 сыл түмүгүнэн Дьокуускайга алта скалодром баар. Манна сүүһүнэн киһи утумнаахтык дьарыктанар. Кинилэр маастарыстыбаларын тупсарарга атын эрэгийиэннэртэн биллэр спортсменнар, квалификацияламмыт тириэньэрдэр, судьуйалар ыҥырыллаллар. Ол курдук, 2015 сылтан 2022 сылга диэри өрөспүүбүлүкэҕэ дойду сборнайын чилиэннэрэ Александр Шилов, Егор Матвеенко уонна Евгений Дмитриенко, дойду сборнайын тириэньэрдэрэ Дмитрий Шарафутдинов уонна Игорь Гусак, норуоттар икки ардыларынааҕы судьуйа М.П. Лисовая ыалдьыттаабыттар. Сылын ахсын биллэр көмөнү Красноярскайтан уонна Братскайтан  инструктор-альпинистар Василий Иванов, Владимир Муравьев, Игорь Штеле, Королев куораттан Валерий Богомолов оҥороллор. Хайаҕа ыттар полигон Хаҥалас улууһугар Еланкаҕа үлэлиир уонна альпинизмы сайыннарыыга бэстибээл Өймөкөөн улууһун Усть-Нера бөһүөлэгин таһыгар ыытыл­лар. Федерация сылын ахсын Еланка хайаларыгар «Еланка-Фест» маассабай-экстремальнай успуорт  уонна туризм бэстибээлин тэрийэр. «Турстат» аналитикалыыр ааҕыныстыба быһаарыытынан, бу бэстибээл  Арассыыйа уонна СНГ дойдуларыгар 10 саамай күүтүүлээх успуорт тэрээһиннэрин ахсааныгар киирбит.  Оттон 2022 сыллаахха Өймөкөөн улууһун дьаһалтатын уонна Саха Сирин успуордун министиэристибэтин кытары Афродита хайа тэллэҕэр «Полюс холода» бэстибээл тэриллэн, дьону түмэ тарпыт. Манна хайаҕа 72 киһи ыттыбыт. Федерация норуоттар икки ардыларынааҕы бырайыактарга кыттыһар. Ол курдук, аан дойдутааҕы альпинизм чаҕылхай спортсменнара Симоне Моро уонна Тамара Лунгрен, Франция сборнайын чилиэннэрэ ыалдьыттаабыттар. Биһиги спортсменнарбытыгар маастар-кылааһы хайаҕа биллэр ыттааччы, австриец  Килиан Фишхубер көрдөрбүт.

Альпинистары үөрэтэр кыах элбиир

Сылын ахсын Федерация араас экспэдииссийэлэри, аахсыйалары тэрийэн, экологияны чөлүгэр түһэриигэ үлэлэһэр. Ол курдук, вандаллар уруһуйдарыттан Өлүөнэ очуостарын ыраастаабыттар. 2017-2018 сыллар усталарыгар 400 кв.м. тэҥнээх сири сууйбуттар, соппуттар. Бырамыысыланнай альпинизмҥа Федерация эмиэ бэйэтин өҥөтүн киллэрсэр. Быаны баайыы тиэхиникэтигэр уонна үрдүк сиргэ үлэлээһиҥҥэ уопуттара альпинистар сбордарыгар хаҥаабыт. Онон,  өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнай альпинистары үөрэтэр кыахтаахтар. Маны тэҥэ, үрдүк уораҕайдарга үлэ ыытылларыгар көмө буолаллар. Холобур, «Өрөгөй» СК, «Чолбон» сөтүөлүүр бассейны, ГРЭС-2 тутуутугар, о.д.а. араас эбийиэктэргэ үлэ ыытыытыгар көмөлөспүттэр.  

Сахабыт Сиригэр кэнники сылларга чөл олоххо улахан болҕомто ууруллар. Оҕо оонньуур былаһааккалырыгар турар кыра скалодромнартан саҕалаан кэнчээри ыччаппыт бу көрүҥү интэриэһиргээн эрэр. Оскуолалар хаалсыбаттар, дьарыктар физкултуураҕа куттала суох буолуу уруоктарын чэрчитинэн ыытыллаллар, ити барыта үтүө түмүктэри көрдөрөр. Эрэгийиэн иһинэн Уһук Илин федеральнай уокурук күрэхтэһиилэриттэн кыайыы өрөгөйдөөх кэлэр буоллулар.

Саха Сириттэн судьуйаларбыт араас дойду таһымнаах сэминээрдэргэ үөрэнэллэр, быраактыкаларын Сибииргэ уонна Уһук Илиҥҥэ эрэ буолбакка, Арассыыйа Кубогын күрэхтэһиитигэр, норуоттар икки ардыларынааҕы былаһааккаларга ааһаллар. Үөрэх тэрилтэлэригэр дьарыктаныыга тохтоотоххо, 2023 сылга 8 оскуолаҕа (олортон 5 куоракка, 3 улууска) скалолазнай истиэндэлэр туруоруллубуттар, алта оскуолаҕа систиэмэлээхтик дьарыктааһын барар. Кэккэ сылларга оскуолаларга скалодромнар баар буолбуттарын да иһин, физкултуура уруогун чэрчитинэн анал бырагыраамалара уонна учууталлары сертификациялааһын суоҕуттан ыытыллыбаттара хомотор. Онон, дьарыктар эспэримиэн эрэ быһыытынан бараллар.

Кыахтаах буоллуҥ – боруобалаа

Саха Сиригэр дойду үрдүнэн курдук (60-тан тахса эрэгийиэҥҥэ) «скалолазание» эбии үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр ыытыллаллар. Хас биирдии тэрилтэ, быраабыла быһыытынан, бэйэтин ааптарскай бырагырааматынан дьарыктыыр. Маннык бырагыраамалар оҕолору араас саастарыттан хабар, холобур, 2-6 саастарыттан саҕалаан 7-18 саастарыгар диэри. Биһиэхэ оҕо-ыччат успуорт оскуолатыгар Горнай улууһугар А.А. Агеев аатынан ДЮСШ-ҕа анал секция 2021 сыллаахха аһыллыбыт. Нерюнгри куоракка «Горняк» СК скалодром оҥоһуллубут, таҥыллыбыт эрээри, хомойуох иһин, үлэлээбэт эбит.  Эбии үөрэхтээһин кыһаларыгар успуорка бэлэмнээһин 10 саастарыттан көҥүллэнэр. Маныаха оҕо координацияҕа уонна имигэскэ хаачыстыбаларын сайыннарыыларынан түмүктэнэр эбит. Атын эрэгийиэннэргэ оҕолору 7-8 саастарыттан дьарыктыыллара этилиннэ, онон көрдөрүүлэрэ үрдүк. Үлэлиир успуорт-чэбдигирдэр бөлөхтөр балаһыанньаны быыһаабаттар, тоҕо диэтэр манна утумнаах дьарык ыытыллыбат. Оттон аан дойдулары кытта билистэххэ, фитнес-скалолазтааһын дьон биһирэбилин ылыан-ылар. Бу көрүҥүнэн дьиэ иһигэр, эбэтэр таһырдьа дьарыктаныахха эмиэ сөп. Дьиэ кэргэнинээн, доҕордуулар айылҕаҕа көхтөөх успуордунан дьарыктаналлара саамай үчүгэй бириэмэ атаарыыта дииллэр эбит. Сааһынан хааччахтааһын суох. Кыахтаах буоллуҥ – боруобалаа. Араас тутуллубут кииннэр дохуоттаахтык үлэлииллэр. Дьон фитнестаары, доруобуйаларын чэбдигирдээри кэлэллэр. Маныаха миэстэтигэр араас үөрэхтэри, маастар-кылаастары даҕаны ыытыахха сөп.

Маны этэн туран, төгүрүк остуол кыттыылаахтара мэктиэ сурук барылын  билиһиннэрдилэр.  Ол курдук, 2022 сыллаахха Арассыыйаҕа хайаҕа ыттыы  Федерацията «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы кэмитиэт бэрэсидьиэнигэр В.В. Максимовка суругунан этии киллэрбит. Онно 2024 сылга Саха Сиригэр ыытыллар VIII оонньуулар бырагыраамалыргар «скалолазание» көрүҥү киллэрэргэ этиллэр. Маны Саха Сирин Федерацията өйүүрүн биллэрдэ.

Каадырдары бэлэмнээһин

Билигин саамай тыҥаан турар соруктарынан улуустарга материальнай-тиэхиниичэскэй базалары хаҥатыы уонна каадырдары бэлэмнээһин буолар. Бу салааҕа успуорт министиэристибэтэ көмө буолар, улуус баһылыктара өйүүллэр. Ол эрэн, балаһыанньаны тосту уларытар кэм кэлбит. Ол курдук, Горнай уонна Уус Алдан улуустарыгар тутуллубут «хайаҕа ыттыы» истиэндэлэр ГОСТ нуормаларыгар эппиэттииллэр эрээри, успуорт эбийиэктэрин ирдэбиллэригэр эппиэтээбэттэр. Манна баар туттар мал-сал саҥардыллыахтаах, кыайыыга тиэрдэр көрдөрүүлэр өссө чиҥэтиллиэхтээхтэр.

Дьарыктааччы каадырдар билигин тириэньэр уонна инструктор оруолун толороллор. Горнай улууһугар маныаха бэртээхэй уопут баар. Улуус баһылыга Н.В. Андреев кыһалҕаны быһаарар сыалтан, оҕо-ыччат успуорт оскуолатыгар эбии тириэньэр ыстаапкатын арыйарга дьаһайбыт, оттон педагогу кылгас кэм иһигэр Москубаҕа анал куурустарга ыытан үөрэттэрбит. Улууска салаа күүскэ сайдарыгар материальнай-тиэхиниичэскэй база хаҥыахтаах, анал атах таҥаһын, эбии туттар маллар, хатаастар сир рельевэ ирдэбиллэргэ сөп түбэһиннэрэн бэриллиэхтээх, скалолазнай киин иэнэ улаатара ирдэнэр.

Бу успуорт көрүҥэ сайда­рыгар өссө биир кыһалҕата – өрөспүүбүлүкэбит иэнэ. Ыраах улуустартан спорстменнар кэлэн кыттар кыахтара суох. Манна холобурдаан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр Удачнайтан, Нерюнгриттан, Усть Нераттан бэлэм спортсменнар сатаан кэлбэтэхтэр. Аны инструктордар Красноярскайга үөрэнэ барыахтаахтар, ол эрээри айан суола кыайтарбат. Дьиҥэр, бу салааҕа дьарыкка ситимин быспакка барар. 2022 сыллахха СӨ Тырааныспарка министиэристибэтин өйөбүлүнэн «Хайаҕа быыһааһын» уонна «Альпинизм инструктора» үөрэх тэриллибит.

Маны этэн туран, төгүрүк ос­туол кыттыылаахтара «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы оонньууларга скалолазание көрүҥү киллэрэргэ анал хамыыһыйаны тэрийэргэ сорудахтаатылар.  Тутуллуохтаах скалодромнар инникитин тустаах министиэристибэлэри уонна СӨ Альпинизмҥа Федерациятын кытары сөбүлэҥнээх буоларыгар, о.д.а. ыйдылар.