Тыа сирэ

Өлөөн – саха сирин саамай киэҥ иэннээх улууһа. Ол иһин түөрт сэлиэнньэтэ төрдүөн бары бэйэ-бэйэлэриттэн олус тэйиччи сыталлар. Холобура, Ээйиктэн Дьилиҥдэҕэ диэри 1000 кэриҥэ килэмиэтири айанныахха наада. Ама ол кэнниттэн бөһүөлэктэр тус-туһунан килиимэттээх буолаллара, айылҕалара уратылаһара чахчы буоллаҕа эбээт!

Былыр манан Бүлүү-Үөһээ Бүлүү-Боотулуу-Сургуулук-Ыйылас-Ээйик-Өлөөн хайысхалаах дьаам суола ааһара. Оттон билигин Ээйиккэ Ньурба алмаастаах Накыынын суолунан быһалыы сылдьаҕын. Ол эрээри ити айан аартыга кыһын эрэ аһыллар. Хаар уулунна да – хаайтарыы. Маар, бырыы да бадааран, кута дойдута буолан, туох да тиэхиньикэтэ сатаан сүүрбэт. Арай бөртөлүөт эрэ кэлиэн сөп. Ону даҕаны барааччы ахсаана элбээтэҕинэ. Улуус киинигэр диэри 8 тыһыынчаҕа илдьэн биэрэр. Аны онтон Дьокуускайга 15-25 тыһыынчаҕа көтөн тиийиэххин наада.

-- Дьэ, итинник сырыыта суох бүөм сиргэ, биллэн турар, төрөөбүт түөлбэлэрин олус таптыыр дьон олохсуйара чуолкай.

-- Билигин Ээйиккэ 367 киһи олорор. Дойдубут сииктээх нүөл буора тардар күүстээх. Манна сылдьыбыт хаһан эмэ эргиллэн кэлэр аналлаах. Мин эдэр сылдьан киин сиргэ барардыы барбыт курдук санаммытым да, дьэ, бу көрөрүҥ курдук, төннөн кэлэн, Ээйикпэр үлэлии сылдьабын. Айылҕата оннук абылаҥнаах: түгэҕэ көстүбэт улахан күөллэр, сир баайдаах сис тыалар. Булда да элбэх, – диэн кэпсээнин саҕалыыр Өлөөн улууһун Солоҕоонун баһылыга Иван Петрович Степанов.

   -- Ол ханна барбыккыный?

-- 1985 с. ахсыһы бүтэрэн баран, Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэтээҕи физмат оскуолаҕа үөрэнэ. Онтон ыла тэйдэҕим дии. Ыал буолан баран, кэргэним Альбина Петровна дойдутугар Намҥа олохсуйбуппут. Көбөкөн дьаһалтатыгар буҕаалтырдаабытым. Онтон КУМИ-га (комитет по управлению муниципальным имуществом) сир боппуруоһугар үлэлээбитим. Салайааччыбыт Р.К.Колодезников наһаа үчүгэй настаабынньык этэ, уопут бөҕөтө ылбытым. Кэлин улуус дьаһалтатыгар экэнэмиистии сылдьан, юридическай өҥөнү оҥорор чааһынайга тэрилтэҕэ дириэктэри солбуйааччынан көспүтүм. Урбаанньыт буоларга соруммуттарга бизнес-былааннарын суруйарым, консультациялыырым, бухгалтерскай отчуоттарыгар көмөлөһөрүм. Ол тэрийсибит ИП-ларым, бааһынай хаһаайыстыбаларым билигин сорохторо атахтарыгар туран, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьалларыттан үөрэбин.

--Уопут бөҕөтө ылан, бэлэм киһи баһылыктыы кэлбит эбиккин.

-- Биһиги, ээйиктэр, “дойдугар 5 сылы куоттарбакка бара сылдьыахтааххын” диэн үгэһи булгуччу тутуһабыт. Ол сиэринэн, 2013 сыллаахха уоппускабар дьаарбайа кэлэ сылдьан, баһылыкка хандьытаатынан холонон көрбүтүм. Ол эрээри онно, чахчы, үрдүк таһымнаах, соҕуруунан-хотунан үлэлээбит, Ээйиккэ урут сэбиэт бэрэссэдэтэллээбит, кэлин Аллайыахаҕа борокуруордаабыт Н.И.Дегтярев кыайбыта. Кини 2014 сыллаахха миигин бэйэтигэр солбуйааччынан ыҥырбыта да, чааһынай тэрилтэбэр бүтэ илик үлэм элбэх буолан, ону түмүктээн баран, 2015 сыллаахха тиийбитим. Хомойуох иһин, саҥа үлэлээн эрдэхпитинэ, Николай Иннокентьевич бу олохтон эмискэ ыалдьан туораабыта. Онон устаап быһыытынан, баһылык эбээһинэһин толорооччунан мин хаалбытым. 2016 сыллаахха быыбар буолбута. Онно 7 киһи турбутуттан миигин талбыттара. Дуоһунаспар ананыым оруобуна Ээйик 85 сыллаах үбүлүөйдээх тэрээһинигэр сөп түбэспитэ. Онон Дьокуускайтан эбэҥкилэр ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ Б.А.Николаев, Өлөөн улууһун баһылыга А.С. Иванов, үлэлээбит Наммыттан Көбөкөн уонна Фрунзе баһылыктара К.Н.Ноговицын уонна И.Г.Ядрихинскай кэлэн эҕэрдэлээбиттэрэ.

-- Бу күһүн болдьоҕун номнуо бүтэр эбит. Нэһилиэги салайар кэмҥэр Солоҕооҥҥо туох улахан үлэ барда?

-- 100 төбөҕө хотон тутуллан үлэлии турар. Сыспай сиэллээхпит ахсаана – 60-ча. Бары соһуйаллар: “Эһиги ынахтааххыт, сылгылааххыт дуо?”—диэн. Дьэ, хоноҕор муостааҕы тутабыт, “Ээйик” СХПК диэн баар. Ол оннугар табабыт суох, төттөрүтүн. Кэтэх ыаллар сүөһүлэрэ эмиэ суох. Тоҕо диэтэххэ, оттуур сир кэмчи. Сирбит барыта оборчо, кута. Ыраах тиэхиньикэ да тиийбэт, бензин, сэлээркэ да суох. Онон ороскуоттаах буолан, куурусса, куруолук, сибиинньэ иитэллэр. Нэһилиэнньэ киис ферматын тэрийэр баҕалаах. Ону өйүөхпүт этэ.

“Хотулар эрээригит, табаҕыт суох дуо?”—диэн дьиибэргииллэр. Билигин миэхэ сорук турар -- Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин граныгар дуу, программатыгар тугу киирсэн, таба иитиитин тэнитэр. Оччоҕо үлэ да миэстэтэ тахсыа этэ. Кыра бөһүөлэк буолан, тэрилтэлэргэ аҕыйах штат көрүллэр, онон үлэнэн хааччыллыы боппуруоһа уустук.

-- Оччоҕо эти-үүтү СХПК-тан атыылаһан сиир буоллаххыт?

--Оннук. Итиэннэ харалаан эбинэбит. Биһиги дьоммут төрүкү булчуттар буоллахтара дии. Бүтүн общиналар бааллар. “Тээйэ”, “Муна”, “Чуостаах” диэн. Кыыл табалыыллар, тайахтыыллар, киистииллэр. Бу кэлин бөрө наһаа элбээтэ. Былырыын алта, быйыл икки сылгыбытын тардыбыттара. Экологияларга биллэрбиппит.

Ас-үөл сыаната, биллэн турар, олус ыарахан. Сүрүн бородууктабытын “Якутоптторг” АУо хааччыйар. Дириэктэр П.Л.Федоровтыын Намҥа бииргэ үлэлээбит буоламмын, Өлөөнүнэн эргиппэккэ, быһалыы манна тиэйтэрэр гына кэпсэтэн аҕалтарабыт. Оннук биһиэхэ быдан барыстаах буоллаҕа дии. Нэһилиэккэ чааһынай эрэ маҕаһыыннар бааллар. Килиэби Е.И.Петрова бэкээринэтэ оҥорор. Евдокия Ильинична олус асчыт, буулка кытта астыыр. Биһиэхэ арыгы атыыламмат, 2017 сылтан ыла чөл олохтоох нэһилиэк буолбуппут. Дьон чэгиэн-чэбдик буоларга дьулуһар, хаалыктаах хаамыы маассабайдык киирдэ. Тэрилтэлэр икки ардыларыгар спортивнай күрэхтэһиилэр буолаллар.

-- Хас тэрилтэ баарый?

-- Бөһүөлэккэ барыта аччыгый урбаанынан дьарыктанар 12 чааһынай тэрилтэ баар. Саамай сүрүммүт, биллэн турар, оскуола (дир. М.В. Кучарова) буоллаҕа дии. Учууталлар да, үөрэнээчилэр да ситиһиилэрэ баһаам. Ол курдук, иллэрээ сыл 8 оҕоттон 2-тэ кыһыл көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ. Оскуола дьиэтэ 2001 сыллааҕы тутуу. Оройуон кииниттэн наһаа ыраах буоламмыт, күрэхтэһиилэргэ кыттарбыт адаҕаланар. Кэлиҥҥи кэмҥэ орто анал идэлэри көҕүлүүр “World Skills” хамсааһыҥҥа кимиэллээхтик киирсэн эрэллэр.

Пандемия иннинээҕи сайын «Күннээх Ээйик» диэн лааҕыр үлэлээбитэ. Сыала-соруга: оҕону урбаан эйгэтигэр, бизнескэ сыһыарыы, бэйэ дьыалатын арынар булугас толкуйдаах ыччаты иитии. Ээйик олоҕун таһымын үрдэтэргэ тугу оҥоруохтарын сөбүн бырайыак быһыытынан суруйан көмүскээбиттэрэ. СХПК хаһаайыстыбатыгар ньирэйдэрин, оскуола оҕуруотун көрбүттэрэ. Бу лааҕырбытынан өрөспүүбүлүкэҕэ III миэстэ буолбуппут.

«Күнчээн» дьааһыла-саадыгар (сэбиэд. Л.С. Васильева) 35 кырачаан сылдьар. Оҕону эстетическэй өттүнэн иитиигэ үлэлэһэллэр. Былырыын дьыссаакка улахан хапытаалынай өрөмүөнү ыыппыппыт. Муосталыын, истиэнэлиин, үрдүлүүн -- барыта саҥа матырыйаалынан оҥоһулунна.

Кулууппут үс үлэһиттээх: дириэктэр Нь.А. Степанова, худрук Л.В. Заболоцкая уонна бибилэтиэкэр В.П. Степанова. Хас нэдиэлэ ахсын араас үчүгэй тэрээһини ыыталлар. Өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурустарга ыраахтан (дистанционно) кыттан кыайаллар.

Балыыһаны Е.В.Соломонова салайар. Биһиги алмаас хостуур Накыынтан 140 км, Мунаттан 120 км тэйиччи  сиргэ олоробут. Бырамыысыланнас экологияҕа син биир дьайар буоллаҕа дии. Ол иһин быйыл анал хамыыһыйаны тэрийтэрэн, нэһилиэк олохтоохторун доруобуйатын туругун бэрэбиэркэлэтиэхпит.

 Үрдүк күүрүүлээх уот ситимэ манна Ээйиккэ кэлбэт. Онон урут-уруккуттан дизельнэй электростанциянан (сал. М.М.Иванов) олоробут. Быйыл саҥа ДЭС тутуута саҕаланна. 2022 сылга үлэҕэ киллэрэр сорук тутар. Өссө ньиэп базата уонна хочуолунай тутуллара былааннанар. Билигин квартальнай хочуолунайы “Эрэл” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба (сал. А.Е. Скрыбыкин) управляющай хампаанньата көрөр-истэр. Үчүгэйэ диэн, дэриэбинэ дьиэтэ барыта киин ититэр ситимҥэ холбоммута. Онон ким да оһох оттон сордоммот.

Баһаарынай чаастаахпыт. Олорорго усулуобуйа барыта баар эрээри, айан-сырыы суоҕа барытын атахтыыр. Ээйик муора таһымыттан 300 миэтэрэ үрдүк сиргэ турар. Онон суолбутун тыал таах тибэн кэбиһэр. Кыһыҥҥы суолу хас сыл аайы “Тээйэ” ХЭТ (дир. Г.И.Федоров) тыа быыһынан Накыынтан анньан кэлэн абырыыр.

---Бөһүөлэги тупсарыыга өссө туох үлэ ыытыллар?

-- “Хаарбах дьиэттэн көһөрүү” программанан 5 уонна 4 кыбартыыралаах дьиэлэр тутулуннулар, 2 уопсай көтүрүлүннэ. Бөһүөлэк иһинээҕи уулуссаларга суол сэрэтэр бэлиэлэрин туруордубут. Бэйэбит быһалыы Томскай, Красноярскай куораттар тэрилтэлэрин кытта сибээскэ тахсан, удамыр сыанаҕа лаампалары ылан, 85 остуолбаны туруоран, билигин  Ээйик сандаара олорор.

Өлөөҥҥө биһиги эрэ оҕуруот үүннэрэр нэһилиэк буолабыт. Онуоха сайыҥҥы уу ситимэ баара абырыыр. Быйыл онтукабытын саҥардыахпыт. Үлэтэ суохтарбытын хамнастыы таарыйа, теплотрассаны дабайар кирилиэстэри, тротуардары оҥорторбуппут.

Уопсайынан, сэргэхтик олоробут.  Ыччаппыт лиидэрэ Л.Л. Соломонов бэйэтэ физкультура учуутала буолан, уолаттары хотугу многоборьеҕа утумнаахтык дьарыктыыр.

65-риттэн үөһэ саастаах 14 киһи баар. Түмсүүлээхтэр, тэрээһиннэргэ актыыбынайдык кытталлар. Интэриниэт, сибээс, тэлэбиидэнньэ барыта баар буолан, сонуну барытын билэ олоробут.

Улууспут саҥа баһылыга Лена Степановна Иванова кэлэн көрсөн барбыта. Хааччахтааһын миэрэлэрэ сымнаан, олох урукку укулаатыгар түһэн, үлэ күүскэ барар.

--Иван Петрович, дойдугар төннөн кэлэн, Ээйигин туһугар үлэлии-хамсыы сылдьарыҥ хайҕаллаах. Быыбарга диэри өссө да бириэмэ баар, онон өссө көдьүүстээх үлэни баҕарабын!