Тыа сирэ

Бу бэлиэ күнү  өрөспүүбүлүкэбит араас тэрээһининэн бэлиэтээтэ.

Атырдьах ыйын 3-10 күннэригэр Оҕо бибилэтиэкэтигэр «Өбүгэлэрбит үгэстэрин харыстаан» кинигэ быыстапката буолла. Нивх омук суруйааччыта Владимир Санги саҥа кинигэтин сүрэхтээтилэр. «Саха» НКИХ «Гэван» биэриитигэр өрөспүүбүлүкэ аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоохторун култуураларын, олохторун-дьаһахтарын туһунан архыып матырыйаалларын көрдөрдүлэр. Маны таһынан кыһалҕалаах боппуруостары көтөҕөр тэрээһиннэр буоллулар. Онтон биирдэстэрэ -- «Үгэс быһыытынан хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэрин (территория традиционного природопользования) сайыннарыыга сытыы боппуруостар» диэн «төгүрүк остуол» видео-кэмпириэнсийэ эрэсииминэн буолла.

«Төгүрүк остуолга» Саха Өрөспүүбүлүкэтин хотугу уонна Аартыкатын түөлбэтин улуустара, норуот дьокутааттара, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр уонна Чукотскай, Ханты-Мансийскай автономнай уокуруктар бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар.

Тэрээһини СӨ Хотугу сирин аҕыйах ахсааннаах норуоттарын быраабыгар боломуочуйалаах Константин Роббек уонна СӨ Аартыкатын сайыннарыыга уонна хотугу норуоттарын дьыалаларыгар миниистирин солбуйааччы Михаил Погадаев салайан ыыттылар.

Саха сиригэр 62 сир бигэргэммит

Константин Роббек өрөспүүбүлүкэҕэ үгэс буолбут хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэрин туһунан кылгас иһитиннэриини оҥордо:

--Саха сиригэр Росреестрга регистрацияламмыт 62 үгэс быһыытынан хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэрэ (салгыы үгэс дьарык сирэ. аапт.) баар. Билигин саба быраҕан көрдөххө, бу сирдэри сайыннарыыга улахан кыһалҕалар суохтар курдук. Эмиэ да тустаах сокуон ылыммыппыт, бэрээдэгин туһунан нормативнай докумуон оҥоһуллубута. Ол эрээри, чопчу эппиэти ирдиир боппуруостар үөскүүллэр. Ол курдук, үгэс дьарык сирдэригэр удьуор ууһунан олорор общиналар, хаһаайыстыбалар балыктааһынынан, бултааһынынан, сир аһын хомуйуутунан, таба иитиитинэн дьарыктаналлар. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ үгэс дьарык сирин харыстааһынын туһунан сокуонун соругунан бу сиргэ олорор дьон олохтоох муниципальнай тэриллиини уонна, манна кэлэн, үлэлэрин ыытар бырамыысыланнай хампаанньалары кытары сыһыаннаһыыларын исхиэмэтин чуолкайдааһын буолар. Ол эрээри, билиҥҥи сокуонунан үгэс дьарык сирдэригэр үлэлээн-хамнаан олорор дьон бу сирдэргэ тугу эмэ быһаарар боломуочуйалара суох. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ ылыммыт этнологическай экспертиза туһунан сокуона эмиэ толору үлэлээбэт. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр төрүт хаһаайыстыбаларынан дьарыгыран олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бырааптара күөмчүлэммэтин туһугар үлэлиэхтээхпит, кыһаллыахтаахпыт.

Югра уопутуттан

Үгэс дьарык сирдэрин сайыннарыыга атын эрэгийиэн уопутун истэр сыалтан Константин Роббек тылы Ханты-Мансийскай автономнай уокурук бэрэстэбиитэлигэр биэрдэ.

Ханты-Мансийскай автономнай уокурук Югра сир баайын уонна айылҕа ресурсатын департаменын төрүт норуоттарын хаһаайыстыбаларын управлениетын начаалынньыга Евгений Лавров кэпсээтэ:

--Биһиги уокурукпутугар үгэс дьарык сирин учуоттааһыны өссө 1992-2002 сс. оҥорбуппут. 2002 сылга бу сирдэр сокуонунан бигэргэнэн, үгэс буолбут хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэринэн буолбуттара. Оттон 2006 сыллаахха РФ сокуона киирбитигэр, эрэгийиэннээҕи суолталаах статус иҥэриллибитэ. Ол курдук, биһиги уокурукпутугар 475 үгэс хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэрэ баар, уопсайа 13 мөл. гектар иэни ылар. Бу сирдэр туһунан чахчылар тоҕоостоох буолалларын туһуттан Юграҕа сир иэнин, ханнык хаһаайыстыбанан ким дьарыктанан олорорун туһунан реестр оҥорбуппут, ону сир баайын департамена салайар. Юграҕа уопсайа 4838 киһи үгэс хаһаайыстыбанан дьарыктанар. Биһиги бу сирдэргэ чопчу ханнык хаһаайыстыбанан дьарыктаныахтарын сөбүн быһаарар зоналааһын үлэтин ыыппыппыт. Бу дааннайдар кэмиттэн кэмигэр саҥардыллаллар. Холобур, билиҥҥитэ түөрт көрүҥ хаһаайыстыбанан дьарыктаныахтарын сөп –балыктааһын, бултааһын, сир аһын хомуйуу, таба иитиитэ. Сир баайын хостуур хампаанньалар үлэлэрин ыытыахтарын иннинэ сөбүлэһии түһэрсэллэр. Кинилэр уонна олохтоох дьон икки ардыгар өйдөспөт түгэн үөскээтэҕинэ, аналлаах хамыыһыйа бу боппуруоһу көрөр уонна сөптөөх быһаарыыны ылыннарар. Холобур, үгэс дьарык сиригэр үлэлээн олорор дьон сир баайын хостуур хампаанньалар биэрэр компенсацияларын сууматын кыранан аахтахтарына, сөбүлэһии түһэрсэттэн аккаастаналлар. 2020 сылга үгэс дьарык сирин олохтоохторо уонна бырамыысыланнай тэрилтэлэр 1130 сөбүлэһии түһэрсибиттэрэ, 2860 киһи компенсация ылбыта, уопсайа 732 мөл. солк. суума сороҕо үбүнэн төлөммүтэ, сороҕо наадалаах өҥөнөн оҥоһуллубута.

Биһиги эрэгийиэммит үгэс быһыытынан хаһаайыстыбаларынан дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар сирдэрин сайыннарыыга туһуламмыт бырагырааманы ылыммыта. Ол бырагырааманан судаарыстыба өйөбүлэ оҥоһуллар – субсидия көрүллэр, сирдэр инфраструктуралара оҥоһуллаллар. Бу сирдэргэ Интэриниэт ситимин тардабыт. 2019-2020 сс. 20 туочуканы киллэрбиппит, 500 дьиэ кэргэҥҥэ. Бу сыл бүтүөр диэри эмиэ 20 туочуканы киллэриэхпит. Бу үлэни бырамыысыланнай хампаанньалар спонсордыыр үптэринэн «Спасение Югры» уопсастыбаннай тэрилтэ тэрийэн ыытар.

Улуус баһылыктара туруорсуулаах буолуҥ

Ил Түмэн хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева эмиэ кэккэ кыһалҕалаах боппуруостары көтөхтө.

--Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр баар 62 үгэс дьарык сирдэрэ олохтоох суолталаах статустаахтар. Ол аата олохтоох нэһилиэнньэ көҥүлэ суох кинилэр сирдэригэр ханнык эмэ үлэ ыытыллыа суохтаах. Билиҥҥитэ үгэс дьарыктаах сирдэр баар улуустарын баһылыктара бэйэлэрин бырааптарын, эппиэтинэстэрин ситэ үчүгэйдик өйдүү иликтэр. Холобур, сирдэри зоналааһын олус бытааннык ыытыллар. Билиҥҥи туругунан Өлөөн улууһа эрэ саҕалаата. Маны таһынан мин саамай туруорсар туруорсуум – табаны иитии бырагырааматын өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлээһинин кыччаталларын тохтотуу. Маныаха табаны иитэр улуустар баһылыктара балаһыанньа уустугун туһунан түрбүөн тардыахтааххыт, суругунан көмүөхтээх этигит. Аны, төрүт сирдэригэр бултуулларыгар көҥүл биэрэр «охотсоглашение» ылалларыгар уустуктары көрсөллөр. Сөбүлэһиини 800 тыһ. солк. төлөөн ылаллар, сорохтор үптэрэ суох буолан ылбакка сылдьаллар. Дьиҥэ, кинилэргэ бу ороскуоттара толуйуллар, ол эрээри эмиэ

толуйуу мэхэньиисимэ уустук. Дьиҥэр, сатаан төлүүр кыаҕа суох дьону эмиэ учуоттуохха баара.

Бултуур сиргититтэн матыаххытын сөп

Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин Булт хаһаайыстыбатын департаменын салайааччытын солбуйааччы Антолий Попов «төгүрүк остуол» кыттааччыларыгар бултуурга көҥүллүүр сөбүлэһии туһунан иһитиннэриини оҥордо:

--Удьуор ууһунан олорор общиналар үгүстэрэ үгэс дьарык сиргэ үлэлээн-хамнаан олороллор. Кинилэргэ 205 бултуур учаастак сыһыарылла сылдьар. Ол онтон 36 учаастагар эрэ бултуурга көҥүллүүр сөбүлэһии түһэрсиллибитэ. Барыта 18 мөл. 700 тыһ. солк. төлөөбүттэр. Онтон хаалбыт 31 мөл. солк. төлөнө илик. Билигин 1 гектар сир иһин харчы ыстаапкатын бигэргэтэр РФ Бырабыыталыстыбатын бырайыага оҥоһуллар. Биһиги: “Олохтоох төрүт норуоттарга ол ыстаапка кээмэйин 0 эбэтэр 10 кэппиэйкэ гыныҥ”, -- диэн эппиппитин ылымматахтара. Биһиэхэ «охотсоглашение» түһэрсэрбитигэр 5 сыл болдьох биэрбиттэрэ, онон бу кэм иһигэр хаалбыт хаһаайыстыбалар сөбүлэһии түһэрсиэххитин наада. Сотору аукцион ыытар буолуохтара. Билиҥҥитэ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарга уонна удьуор ууһунан олорор общиналарга бу аукциоҥҥа туох да ордук быраап бэриллибэт. Мин норуот дьокутааттарыгар бу итэҕэстэри туоратарга сокуон өттүнэн үлэ барыан наада диэн этиилээхпин.

***

«Төгүрүк остуол» түмүгэр Михаил Погадаев Финляндияҕа уонна Швецияҕа баар төрүт олохтоох дьон үгэс хаһаайыстыбаларынан олорор сирдэрин уопуттарын туһунан кэпсээтэ. “Биһиги бүгүн өссө төгүл көрдүбүт-иһиттибит -- аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс дьарыктарынан олороллоругар кыһаллар, долгуйар дьон элбэҕин. Атын эрэгийиэннэр уопуттарын көрдүбүт. Өрөспүүбүлүкэбит маннык таһымы дабайар туһугар өссө күүскэ үлэлиэҕэ. Бүгүн этиллибит кыһалҕалары туоратыыга үлэлиэхпит”, -- диэн түмүк тылыгар эттэ.