Олохтоох салайыныы

Сүрүн кыһалҕалара

Ил Түмэн дьокутааттара, чуолаан Петр Гоголев туруорсууларынан, СӨ Бырабыыталыстыбатын, улуус дьаһалтатын өйөбүллэринэн, нэһилиэк саамай сүрүн кыһалҕата – уу боппуруоһа – түргэнник быһаарыллыбыт. Ол курдук, ааспыт сыл сэтинньитигэр 25 мөл. солкуобайдаах скважина бырайыага оҥоһуллан, кулун тутартан сири хаһар үлэтэ саҕаламмыт. Бэс ыйыгар 500 миэтэрэлээх скважина үлэҕэ киирбит.

– Бу сайыны быһа скважинабытын туһанныбыт. Сорох дьон бэйэлэрэ кыра иһиттээх кэлэн, босхо бастан бараллар. Уу баһааччы удамыр сыанаҕа ыаллагра таһар. Айылҕа харыстабылын, итиэннэ санитарнай-эпидемиологическай тэрилтэлэр бэрэбиэркэлэрин барытын ааһан, иһэр ууга сөптөөҕө бигэргэммитэ. Бу кураан сайыҥҥа абыраата, – диэн үөрүүтүн үллэстэр баһылык Николай Сивцев. – Билигин скважина дьаһалтаттан ДьУоКХ көрүүтүгэр-истиитигэр бэриллиэхтээх. Олор эбийиэккэ матырыйаалларын таһан, номнуо үлэлэрин саҕалаабыттара. Эбийиэк 6 да 7 миэтэрэ иэннээх буолар. Манна 2 алталыы кубтаах иһиттэр туруохтара. Оччоҕуна олохтоохтор кыһыннары-сайыннары иһэр уунан хааччыллыахтара.

– Дүпсүн нэһилиэгин олохтоохторо 10 сыл тухары спорт саалата суох олоробут. Дьиҥэр, улууска спортивнай нэһилиэк быһыытынан биллэбит. Спорт саалатын бырагыраамаларга хапсан туттарарга кэккэ докумуоннары ирдииллэр. Ол курдук, бырайыагын уонна экспертизатын оҥотторууга балачча үп наада. Биллэн турар, нэһилиэк бүддьүөтэ ону барытын сатаан уйуммат. Онон былырыын дьаһалта, итиэннэ дьокутааттар буолан: «Туох ханнык иннинэ бастаан уубут быһаарыллара ордук, онтон спорт саалатын тутуутугар турунуохпут», – диэн биир санаанан быһаарбыппыт. Быйыл 1,5 мөл. солкуобайга саалабыт бырайыагын оҥоттордубут. Билигин экспертизатын быһаара сылдьабыт. Бу сыалга-сорукка 500 000 ирдэнэр. Ити харчытын булууга үлэлэһэбит. Докумуоннарбыт силигэ ситтэҕинэ, «Үтүө дьыала» курдук бырагыраамаларга эһиил киирсэн көрүөхпүт.

Оһох хамначчыта буолан бүтүөхтээхтэр

Николай Сивцев үлэтин өссө биир хайысхата – Дүпсүн олохтоохторо сылаас дьиэҕэ олороллорун ситиһии буолар. Ол курдук, нэһилиэнньэни хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраамаҕа үлэлэһэр. 20 кыбартыыралаах дьиэни туттарар былааннаах, онон билигин ирдэнэр докумуоннарын үөрэтэллэр. Хаарбах туруктаах икки уопсай дьиэ хас кыбартыыралааҕын, ол кыбартыыралар төһө иэннээхтэрин быһааран, докумуонун оҥорон, эһиил анал бырагыраамаҕа киирсиэхтэрэ. Эргэ дьиэлэрин көтүрүүгэ үлэлэһиэхтэрэ.

Ыалы барытын киин ититэр ситимҥэ холбуур сорук турар. Бээди бөһүөлэгэ 100% ититиинэн хааччыллара кыра хаалбыт. Дүпсүҥҥэ Алданскай түөлбэ 42 ыала холбонон олорор. Эһиил Балаҕаннаах түөлбэ дьиэлэрин киин ититиигэ холбуур сыаллаахтар. Онно анаан ититии ситимин уонна уунан хааччыйыы схематын оҥотторбуттар. Ону ДьУоКХ министиэристибэтигэр бигэргэтиэхтээхтэр. Өскөтүн ити барыта ситтэҕинэ, Балаҕаннаах ититиигэ холбоноругар бары кыах баар буолар. Онуоха быйыл үс оһоҕуттан иккитэ саҥардыллыбыт, кыамтата күүһүрдүллүбүт.

Үрүҥ ас арааһын оҥороллор

«Дүпсүн» ТХПК улууска биир улахан кэпэрэтиип буолар. Дүпсүн аттынааҕы нэһилиэктэр хаһаайыстыбаларыттан үүт тутан, ону астаан-быһааран, арыы, сүөгэй, йогурт, суорат, онтон да атын үрүҥ ас арааһын оҥорон, атыыга таһаараллар. Кэпэрэтиип саас тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин граныгар кыттан кыайан, Дүпсүҥҥэ идэһэни өлөрөр, итиэннэ ол этин полуфабрикат оҥорор сыах тутуллар буолбут. Билигин сыах оборудованиета сакаастаммыт. Маны таһынан ТХПК скважина аттыгар ууну ыраастыыр уонна ону 0,5, 5, 19 лиитэрэлээх иһиттэргэ кутар эбийиэги тутуо. Бырайыак 2 сыллаах буолан, идэһэ өлөрөр уонна уу кутан атыылыыр эбийиэктэр эһиилгиттэн үлэлэрин саҕалыахтара.

ТХПК-ҕа быйыл үүт туттарыытын туһунан сырдатар буоллахха, саҥа мэхэньиисим киирэн, чааһынай хаһаайыстыбалаахтар ынахтарын төбөтүгэр 35 тыһ. солк. ылан, үүттэрин үксүлэрэ туттарбат буолбут. Сыллааҕы былаан 600 туонна эбит, ону 428 туоннатын толорон олороллор. Сыл бүтүөр диэри былааны ситиһэр санаалаахтар. Николай Сивцев этэринэн, кэпэрэтиип 500 туонна үүтү тутар кыахтаах буоллаҕына, 600 туоннаны тутан, барыска тахсан, бэйэтин хааччынар хаһаайыстыба буолан үлэлиэхтээх, оннук үлэлээн кэллэ даҕаны.

Сүөһү төбөтө аччаабатар...

Уус Алдан үрдүнэн сайын устата хааппыла даҕаны ардах сиргэ иҥпэтэх. Онон от үүнүүтэ, ханна да курдук, мөлтөх. Дүпсүннэр 2404 туонна оту бэлэмниэхтээхтэрэ. Итинтэн 1591 туонната кэбиһиллибит. Кыстыгы этэҥҥэ туоруурга 779 туонна тиийбэт. Ону булууга улуус дьаһалтата бастаан Амурскай уобалаһы кытта сөбүлэҥ түһэрсибит этэ. Сөбүлэҥ түһэрсиигэ Николай Сивцев дэлэгээт быһыытынан барса сылдьыбыт. Ол гынан баран, ити уобаласка ыарыы турбутунан, хаһаайыстыбалар сабыллыбыттар, оту уонна сүөһүнү таһыы бобуллубут. Ол иһин билигин Чита эҥээртэн оту тиэйэр буолбуттар. Дьон харчыларын номнуо төлөөбүт. Бу күннэргэ оту таһыы саҕаланыа.

Дүпсүн нэһилиэгэ 2021 сылы 2326 төбө сүөһүлээх, 2514 сылгылаах көрсүбүт. «Быйыл кураанынан сибээстээн төбө ахсаанын аччатыы баар буолара буолуо. Ол эрээри дьаһалта өттүттэн ахсааны аччаппат туһугар үлэ барар. Улууска саамай элбэх сүөһүлээх, сылгылаах нэһилиэк буоларбыт быһыытынан, төбөбүтүн өссө элбэппит киһи диэн баҕалаахпыт», – диир Николай Николаевич.

Сэргэхтик олороллор

Дүпсүн нэһилиэгин дьаһалтата уонна дьокутааттарын сэбиэтэ биир сыаллаах үлэлииллэр. Ол курдук, быйылгы сыл үлэтин биир хайысхатынан ырааһырдыы, суолу-ииһи тупсарыы буолбут. Бөһүөлэк ортотугар олохтоохтору өр кэмҥэ муҥнаабыт буор быһыт баара. Ардах түстэ эрэ, киһи кэпэрэтиипкэ сылдьарыгар уустуктары үөскэтэрэ. Быйыл улуус бүддьүөтүттэн 2  600  000 солкуобай көрүллэн, быһыкка 1,6 км уһуннаах буор уонна чай таас кутуллан, суол туруга тупсубут.

«Урукку өттүгэр тимир остуолбалаах лаампалар Дүпсүҥҥэ суох этилэр. Быйыл бырагыраамаҕа кыттаммыт, бөһүөлэкпит киин уулуссалара сандаара олороллор», – диир баһылык. Маны таһынан сыбаалка боппуруоһа кыайтарбат этэ. Ону эргэ ДТ тыраахтардарын оҥостон, Дүпсүн, Бээди, Остуойка бөһүөлэктэригэр баар сыбаалкаларын бэрээдэктээбиттэр, икки сыбаалканы күрүөлээбиттэр. Дүпсүн бөһүөлэгин киинигэр эргэ маҕаһыыннар быраҕыллан, көрүүтэ-истиитэ суох тураллара уопсай хартыынаны мөлтөтөрө. «Суут быһаарыытынан маҕаһыыннар хаһаайыттарын булан, көтүрэри көтүттэрэн, күрүөлэтэн, бөһүөлэкпит киинэ арыый сэргэхсийбит курдук буолла», – диэн кэпсиир Николай Николаевич.

Бээди бөһүөлэгэр «Кыайыы» скверин тутуу үлэтэ саҕаламмыт. Быйылгы сылга сүрүннээн субуотунньук үлэлэрэ ыытыллыбыттар. Эһиил олохтоох нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр бырагыраамаҕа киирдэҕинэ, тутуллуута саҕаланыа. Бээдигэ хапытаалынай өрөмүөн оҕо уһуйааныгар ыытыллыбыт. Бу уһуйаан дьиэтэ улууска саамай эргэ тутуулартан биирдэстэрэ буолар. Онон баалката, муостата, кырыыһата, бүрүөһүнэ саҥардылынна.

Дьэ, ити курдук Дүпсүн баһылыга Николай Сивцев дойдутун туһугар нэһилиэк дьокутааттарын сэбиэтин кытта биир ситимнээх үлэни ыытар. Сатабыллаах салайааччы инники былааннара олоххо киирдиннэр, санаабыт санаата сатанан истин, толкуйдаабыта тобулла турдун!