Түһүлгэ

Ийэттэн, аҕаттан ылбыт билииҥ чиҥ 

--Киһи орто дойдуга кэлэн баран сатабылын, мындырын кэлэр көлүөнэҕэ хаалларыахтаах. Дэлэҕэ Путин Арассыыйаҕа норуоттар үйэлээх баайдарын сылын биллэриэ үһү дуо? Ыччаты, оҕолору уһуйан, духуобунай баайбытын салгыы сайыннара, хаҥата туруох тустаахпыт. Маныаха дьиэ кэргэн укулаата улахан суолталаах. Ийэттэн, аҕаттан ылбыт билииҥ ордук чиҥ буолар эбит, -- диэн кэпсээн саҕалыыр Саргылаана Климентьевна Данилова.

Кини Нам улууһун Хамаҕатта нэһилиэгэр олорор. Саха-француз лиссиэйин интэринээтигэр иитээччинэн үлэлиир. Горнай улууһун Бэрдьигэстээҕиттэн төрүттээх.

-- 10 оҕолоох Баһылайаптарга тохсус оҕонон төрөөбүтүм. Алта кэрэчээн кыыс, түөрт сытыы-хотуу уол буолан бииргэ улааппыппыт.

Ийэм Варвара Семёновна атыыһытынан үлэлээбитэ. Хара сардыардаттан киэһэ хойукка диэри солото суох буолара. Ол да буоллар, 10 оҕотун таҥыннараары, түүннэри да олорон иистэнэрэ. Киэһэ иистэнэр массыына тыаһыгар уйдаран утуйарбыт, оннук доҕуһуолунан сарсыарда уһуктарбыт. Ордук ыһыах күнү күүтэрбит. Ол күн ийэбит кыргыттарыгар саҥа сиитэс былаачыйалары тигэн кэтэрдэрэ. Наһаа саталлаахтык туттарын иһин, иистэнэрин бары көрөн турарбытын сөбүлүүрбүт. Хаһан да: “Мэһэйдээмэҥ”, -- диэн үүрбэт этэ. Хата, кыралаан көмөлөһүннэрээччи. Ол да иһин буолуо, бары даҕаны иискэ сыстаҕаспыт.

Аҕам Климент Прокопьевич Васильев сэрии бэтэрээнэ этэ. Горнай сопхуоска завхоһунан үлэлээбитэ. Манна диэн эттэххэ, уруһуйдуур удьуор аҕабыттан, иистэнэри ийэбиттэн бэриһиннэрбиппин. Кини кинигэ ааҕарын сөбүлүүрэ. Бэйэтэ оҥорбут, муостаттан дьиэ үөһэтигэр диэри үрдүктээх стеллаһыгар, остуоруйалартан саҕалаан, научнай кинигэлэргэ тиийэ араас кинигэ баара. Почтанан сакаастаан ылара. Сэрии туһунан мунньара. Ыттан тахсан, сөбүлээбит кинигэбитин ыларбыт. Онон да буолуо, билиҥҥэ диэри кинигэ тутуурдаахпыт.

Дьиэбит улахан буолан, икки оһоҕунан оттуллара. Мас умайан сырдыргыыр тыаһа наһаа да үчүгэй буолара! Оҕолор бары дьоммутугар көмөлөһөрбүт. Үлэҕэ дьулуур, биир сиргэ аралдьыйбакка олорон, дьыалаҕын тиһэҕэр тиэрдэргэ уһуйуллуу – барыта оҕо сааскар оҥкула оҥоһуллар эбит.

Киистэ кистэлэҥэ

--Киэһэ ахсын мустан олорон, оҕолор ким тугу баҕарарынан дьарыктанара. Билиҥҥи курдук тэлэбиисэр, төлөпүөн, көмпүүтэр суох. Улахан уол Килимиэн аккырыыккалары үтүктэрэ. Интэриэһинэй тиэхиньикэлээҕэ. Барытын квадрат курдук үллэрэн баран, ватмаҥҥа түһэрэрэ. Наһаа астына көрөрүм. Ол уруһуйдарынан дьиэбитин Саҥа дьылга киэргэтэрбит. Ол кини аккырыыккалара миигин уруһуйга угуйбуттара.

Бииргэ төрөөбүттэр олус иллээх этибит. Улахаттар кыраларга араас туһалааҕы оҥоттороллоро. Балтым Катялыын уруһуйдуур дьоҕурдаахпытын көрөн, эдьиийим Полина художественнай кылааска киллэрбитэ. Биир даҕаны күнү көтүппэккэ сылдьарбыт. Үөрэтэллэрэ даҕаны олус умсугутуулааҕа. Учууталбын Василий Авксентьевич Мохначевскайы күндүтүк саныыбын.

Бэрдьигэстээх 8-с кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэр сылларбар редколлегия худуоһунньугунан анаабыттара. Оскуола бастыҥ уруһуйдьута буолбутум. Эркин хаһыата бөҕөтүн ойуулаабыт буолуохтаахпын. Хартыыналарым уобарастарын, ис хоһоонун өйбүтүттэн үксүн толкуйдуурум.

Домоводство уруогун Анна Егоровна Корнилова үөрэтэрэ. Ирдэбиллээх этэ. Оскуола кэнниттэн Дьокуускайга художественнай училищеҕа туттарсан киирбитим. Олорор сирим табыллыбакка, уопсайа суох буолан, Намнааҕы педучилищеҕа көһөртөрбүтүм.

 Иискэ уһуйааччым Зинаида Дмитриевна Панохова идэтигэр ураты бэриниилээх, миигин элбэххэ үөрэппит педагог буолар. Киниттэн элбэх албастары билбитим.

1982 сыллаахха уруһуй уонна черчение учууталын идэтин ылан, дойдубар үлэлии кэлбитим. Пионердар дьиэлэригэр куруһуок салайааччытынан үлэлээбитим. 2001 сыллаахха Нам Хамаҕаттатыгар көһөн кэлбиппит.

Үөрэх тэрилтэтигэр үлэлээбитим номнуо 40 сыл буолла. Бу сыллар тухары элбэх оҕону иитэн-такайан таһаардаҕым дии. Иис, уруһуй өттүнэн барбыттар бааллар. Билигин интэринээккэ оҕолору кэрэ эйгэтигэр уһуйабын.

Туппута --  тупсаҕай

--Куукулаларбар былаачыйа тигэр кэммиттэн иистэнэбин. Ахсыс кылааска киэргэнэн, араас манжет, саҕа тигэрим. Устудьуоннуу сылдьан каникулбар хал буолбут таҥаспын көтүрэн, саҥаттан уларытан, атын моһуоннаан тигэрим. Выкройкалары быһарга ийэм үөрэппитэ.

Кэргэним Иван Андреевич Данилов эмиэ тарбаҕар талааннаах. Уһанарын сөбүлүүр, дьиэбит миэбэлин үксүн бэйэтэ оҥорбута. Үс кыыстаахпыт. Икки улахан Климентина уонна Тамара оҕолоругар таҥас маанытын тигэллэр. Сайаана --дизайн колледжын устудьуона.

Орто кыыс сыбаайбатыгар сахалыы таҥас анаан тикпиппит. Барыта илии үлэтэ. Бу эмиэ сиэр-туом биир көрүҥэ буоллаҕа дии.

Кыра кыыс Сайааналыын ордук дьарыктанабыт. Дьиэбит ортотугар улахан остуол баар. Ол тула олорон, күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ иистэнэбит, брошкалары эҥин оҥоробут.

Кэргэним туппута эрэ барыта тупсаҕай. Тэлгэһэбитигэр араас сиэдэрэй иһиттэри оҥорбута. Холобура, кубалар уста сылдьалларын курдук. Сайынын олорго сибэкки олордобун, оччоҕо көстүүтэ кэрэ буолар!

Киһи киһини көрөн үөрэнэр

--Киһи олорорун тухары үөрэнэр, олох сайдыытын батыһар. Интэриниэт олохпутугар киирэн, элбэххэ киһи бэйэтэ үтүктэн үөрэнэр кыахтанна. Холобура, билигин кумааҕыны эрийэн, баайан, дьиэҕэ-уокка туттар маллары оҥоро сылдьабын. Сатаатахпына, үөрэнээччилэрбэр үөрэтиэм.

Уопсайынан, иитээччи дэгиттэр дьоҕурдаах буолуохтаах. Оччоҕо эрэ аныгы кэм оҕолорун болҕомтолорун, итэҕэллэрин, сэҥээриилэрин ылаҕын.

Мандар Уус кинигэтиттэн элбэҕи иҥэринэбин. Августина Филиппова үлэлэрин сэргиибин. Зинаида Панохова “Синан” сурунаалларын уура сылдьабын, наадыйдым эрэ, арыйан көрөбүн. “Далбар Хотун” сурунаалы көтүппэккэ ааҕабын. Анна Скрябина "Умнуллубат оһуордар” кинигэтиттэн сүбэ-ама ылабын.

Кэнники кэмҥэ “Саха” НКИХ “Саха сатаабатаҕа суох” биэриитин ордорор буоллум. Эдэр кыргыттар, кырдьык, олус талааннаахтар. Киһини  айарга-туттарга көҕүлүүр таһаарыы.

Айылҕа абылаҥа

--Саха норуота мындыр буолан, бу тымныы дойдуга удьуор тардан кэллэҕэ. Бэйэбит да айылҕаҕа ыкса чугас омукпут. Мин кэргэммин кытта саас бэлисипиэтинэн тыаны-ойууру кэрийэбит, кыһынын сатыы хаамабыт.

Кэргэним Иван бу сайын ойуур баһаарыгар биир бастакынан умуруора барбыта. Соторутааҕыта Ил Дархантан бэлиэ ылла.

Айылҕа хатыламмат дьикти көстүүлэрин хаартыскаҕа түһэрэрбитин сөбүлүүбүт. Айылҕа бэйэтэ мындырдаан, араас өҥнөрү дьүөрэлээн холбуур. Киһи санаата, дууһата ойуурга-толооҥҥо сырыттаҕына уоскуйар, сааһыланар холкутуйар. Сылайдаххына, күүс-сэниэ эбинэҕин, санаарҕаабыт буоллаххына, санааҥ көнньүөрэр. Онон ыччаппытын айылҕаны кытта ситими быспат гына үөрэтиэхпитин наада. 

***

 Саргылаана Климентьевна хас биирдии чааһын туһалаахтык атаарар. Сайынын оҕуруота, сибэккитэ элбэҕэ, дэлэйэ, оттон кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ айар-тутар. Кини курдук ийэлэр, эбэлэр баалларын тухары норуоппут үйэлээх баайа үксүү туруо.

Галина Матвеева.