Сэргээ

Ол  аан дойду туга уларыйда?

Итинник бигэргэтии аҥаардас Арас­сыыйаҕа эрэ туттуллара эбитэ буоллар, киһи улаханнык хоҥоруутугар хонноро барыа суох этэ. Аан дойду бүттүүнэ итинник тойонноон этэр тылларынан буоллулар ээ. Сир-халлаан кулукулара төлүтэ ыстананнар, үөһээбит аллараа – аллараабыт үөһээ буолуох муҥнара буолуо дуо.

Си буолуохтааҕар, сиикэрик соҕустук да буоллар, хоммут уоһу хоҥнорон чууп-чаап диэтэххэ, икки атахтаах өттүттэн Сир ийэни, тулалыыр эйгэни кэмэ суох быртаҕырдыы, киртитии, сууһарыы сүрдээх күүстээх тэтиминэн барбытын курдук бара турар. Олорор планетабыт дьылҕата сыччах «өйдүүр өйдөөх киһини» кытта эрэ  сибээстээх, киниттэн тутулуктаах. Кини хайдах хаһаайынныырыттан уонна сыһыаныттан. Атын куттал киниэхэ суох.

Оттон «өйдүүр өйдөөх икки атахтаах», тус бэйэм санаабар, айыллыбыт айылгыта – үтүөтэ уонна мөкүтэ – хаһан да уларыйбат, уларыйар кыаҕа да суох. Сир үрдүгэр олох баарын тухары куһаҕана куһаҕаныгар, үчүгэйэ үчүгэйигэр биир тэҥинэн буола туруоҕа. Хараҥа кэнниттэн эрэ сырдык сыдьаайарын, сырдык сүттэҕинэ эрэ хараҥа бүрүүкүүрүн кэриэтэ буоллаҕа.

«Аан дойду уларыйбытын» туһунан тыллары сүрэхпитинэн ылынар буоллахпытына, маны туох өйдөбүлгэ кытыарабыт? «Мир изменился» — аан дойду уларыйда? Баҕар, сир-халлаан, туох эрэ бүтүн эйгэ, эбэтэр адьаһын даҕаны киһи аймах уларыйбыттарын тустарынан этиллэрэ буолаарай?

Хаспах үйэтинээҕи киһи айылҕаттан быһаччы тутулуктааҕа мөккүөргэ турбат курдук. Кини аан дойду айыллыытын туһунан аан маҥнайгы мифологиялаах өйдөбүлүгэр олоҕуран, бастакы итэҕэлэ төрүттэммитэ. Кэлин сайдан, ол языческай итэҕэлиттэн киэр этиммитэ, сэнэбиллээхтик киргэ-хоххо тэпсибитэ. Наука, тиэхиньикэ сайдан, киһи бэйэтин сир соҕотох хаһаайынынан, айылҕаны  сыһытааччынан уонна баһылааччынан ааҕыммыта. Ол кэмнэртэн күн-дьыл, килиимэт, тулалыыр эйгэ, дьэ, кырдьык, уларыйа тураллар. Сир үрдүгэр тахсыталыы турар арааһынай катаклизмнары, билигин үгүстэр айылҕа киһи аймахха өһүн, киниттэн иэстэбилин көстүүлэрин быһыытынан ылыналлар. Маннык бигэргэтиини киэр сапсыйан кэбиһэр буоллахха, ол улахан өйтөн тахсара өссө саарбах.

Киһи айыллыбыт айылгыта уларыйбат? Уларыйбат. Бу гынан баран, куһаҕана эбэтэр төттөрүтүн үтүөтэ ордук күүстээхтик «бэргээн» тиийэн кэлиэхтэрин сөп дуо? Мин «сөп» диибин. Аан дойду уларыйда…  Ол аата киһи аймах хайа эрэ диэки иэҕиллибитэ эбэтэр иэҕиллээри гыммыта буолаарай…

Ынах кутуругун ситиһиилээх киһи эрийэр

«Арассыыйа арааһынай ыарахаттары тулуйан кэлбитэ, бу пандемияны даҕаны этэҥҥэ туоруоҕа» диэн санааны көтөҕөр, эрэли үөскэтэр тыллар элбэхтик этиллэллэр. Бэрэсидьиэнтэн саҕалаан көннөрү киһитигэр тиийэ. Санааны түһэрбэт буолуу чахчыта үчүгэй дьыала. Кырдьык, Арассыыйа арааһынай кэмнэрдээҕи сордоох-муҥнаах олоҕор эрэйи эҥээринэн, муҥу муннунан тыыран ахан кэлбит судаарыстыба буолаахтаатаҕа эбээт. Тимирэ сыһа-сыһа күөрэйэн, өлө сыһа-сыһа өрүһүнэн биэрээхтээбит бэйэтэ. Сыччах бу саамай кэлиҥҥи 90-с сыллары ойуччу  ылар эбит буоллахха, инникитин Арассыыйа судаарыстыбата баар буолар эбэтэр эстэр боппуруоһа кытта тура сырытта.

Дойдубут хара хамсыгы мүччү түһүөҕэ, онуоха саарбахтааһын суох. Арай төлөбүрэ, толуга төһө буолуоҕай диэн ыйытык туруон сөп.

Дойдубутугар дириҥ экэнэмиичэскэй, социальнай кириисистэр үөскүөхтэрин сөптөөх быһыы-майгы боппуруоһа, пандемиятааҕар быдан сытыытык уонна ыарыылаахтык  туруон сөп. Аныгы Арассыыйа экэниэмикэтин эриэннэрин, итэҕэһин-быһаҕаһын эридьиэстии сатыыр кимиэхэ да наадата суох. Бэйэлээх бэйэбит судаарыстыбабытыгар олоробут, ол быһыытынан барытын бэйэбит бэркэ билэн олоробут.

Оччоттон баччаҕа диэри, санаабытыгар, Эмиэрикэни кытта илин былдьаһа сатыыбыт. Киин тэлэбиидэнньэбит, хара сарсыардаттан инньэ түүҥҥэ диэри, Эмиэрикэ хара хамсыктан хайдахтаах курдук иэдэйбитин, киһитэ-сүөһүтэ өлбүтүн, дойду социальнай тыҥааһыннаммытын кэпсээн кэҕийэн тахсар.  Эмиэрикэ урут-уруккуттан аан дойду бары кэриэтэ судаарыстыбаларын супту уулаан, салгынтан харчыны оҥорон олорор, байартан атыны сатаабат дойду буолар.

Бэйэбит хаһыаппыт «Киэһээҥҥи Дьокуускай» бу саамай кэлиҥҥи нүөмэригэр Чикагоҕа олохсуйбут, бэйэтэ бас билэр икки биисинэс тэрилтэлээх, эрэ эмиэ туһунан компаниялаах саха дьахтарын кэпсээнин биэрбит: «…1200 дуоллар тустаах көмөнү таһынан, бары үлэһиттэрбэр 2,5 ыйдаах хамнастарын урутаан төлүүрбэр 1% кирэдьиити ыллым. Биир компанияҕа көрүллэр кирэдьиит муҥутуур кээмэйэ мөлүйүөн дуоллар эбэтэр биир үлэһиккэ тиксэринэн 100 000 дуоллар. Саамай кылаабынайа, өскөтө эн харчыны дьиҥнээхтик үлэһиттэргэр эбэтэр арыанда, элэктэриичистибэ, о.д.а. биисинэһиҥ наадыйыыларыгар ыыппыт буоллаххына, ити иэс барыта эйигиттэн сотуллар. Пандемия, алдьархай биир көрүҥэ буоларынан, страховка төлөнөр. Маны таһынан, бэйэм, эрим уонна предприниматель доҕотторбут тус ороскуоттарбытыгар 20-лии тыһ. дуоллары ыллыбыт».

Баай Эмиэрикэ «мыр» да гыммакка харчыны биэрэр кыахтаах. Ол биисинэстээх дьонун балаһыанньата салгыы ыараатаҕына, биир оччону көмөлөһүөҕэ. Онтон өссө биэриэҕэ. Биисинэс күүскэ сайдыбыт уонна өрө тутуллар дойдутугар, салалта биисинэс кини экэниэмикэтин сүрүн хамсатар күүһэ, норуоту аһатыыга-таҥыннарыыга, үлэнэн хааччыйыыга биир тутаах тирэҕэ буоларын бэрт үчүгэйдик өйдүүр.

Чэ, сах салаатын ол акыйаан уҥуордааҕы остуоруйа олоҕу. Биһиэхэ манна бэйэбитигэр кыһалҕа кырыы-кырыытынан, түбүк-садьык тобукпут уйбатынан үлүгэр.

Биһиги, Арассыыйа олохтоохторо, биир кириисистэн атын уочараттаах кириисискэ диэри олорор дьылҕаны бэйэбит үтүө көҥүлбүтүнэн талбыппыт быданнаата. Арай хайдах да гынан үөрэнэн биэрбэппит бэрт. Бэйи, киһи куһаҕаҥҥа даҕаны үөрэнэн, чэрдийэн, муостуйан хаалара эмиэ баар эбээт. Тапталлаах Сахабыт Сирэ айылҕа баайынан алыс хадаҕаланан, бэдэрээлинэй кииҥҥэ баара-суоҕа сырье эбиилик буолар дьылҕаланан олороро саныахха курус.

Бу пандемия  биир суолу адьас дьэҥкэтик көрдөрдө. Бүгүҥҥү сайдыылаах дэнэр олохпутугар бииртэн биир үөскүү турар экэнэмиичэскэй кириисистэр арыылаан хаалларан эбэтэр тумнан кэбиһэр биир да салаалара, уобаластара, эйгэлэрэ суоҕа көстөн таҕыста. Киэн туттар алмааспыт баара-суоҕа дьахтар киэргэлэ буолар, ырыынакка сыаната түһэ-тахса турарын ааҕан ситиэҥ суоҕа. Баай экэниэмикэлээх дойдулар баар буоланнар, атыыта быстан хаалбатынан уонна эр киһи дьахтар кулута буоларынан, олох ханныктык эмэтик көннө, харчы баар буолла да ийэтигэр, ойоҕор, кыыһыгар, көрсүүтүгэр булгуччу күндү тааһы бэлэхтиир эбээһинэстээҕинэн, ол киэргэл кудуччу атыыга барар буолан, уҥа-хаҥас бэрсэр кыахтаах. «Хара көмүс» — ньиэп, айылҕа гааһа курдук хаппырыыс табаар ырыынакка ахсааннаах быһыылаах. Уопсайынан, сырье баайданыы, мөккүөрэ суох,  судаарыстыба кыаҕар, инники күөҥҥэ тахсарыгар үлэлиирин үлэлиир буолан баран, экэниэмикэтин айылҕа сырьетугар ыбылы кэлгийэн кэбиспит судаарыстыба чаастатык бүдүрүйэрин, өссө охторун бары билэ-көрө сылдьабыт. Ол өстөөхтөрүҥ («кыттыгастарыҥ», «доҕотторуҥ») киксиилэрин, куомуннаһыыларын, ырыынак наадыйыыта, сыаналара халбаҥныы турарын, о.д.а. төрүөттэри кытта сибээстээх.

Производство бары салаалара кэриэтэ ыарахан балаһыанньаланар туруктаахтар. Дьоҕус уонна орто биисинэс үөскээбит ыарахан балаһыанньаттан хайдах тахсыаҕын этэргэ уустук. Кэлин кэмҥэ сиэрэ суох тэнийэн испит араас өҥөнү оҥоруу эйгэтэ, ол иһигэр саататар, көччүтэр, көрүҥү тупсарар, ырыарар, о.д.а. маннык хайысхалаах бүтүн индустриялар үөскээннэр сабардаан испиттэрэ. Куһаҕаны түүйүллүбэт буолан баран, маассабай үлэтэ суох буолуу уонна ону кытта сибээстээх нэһилиэнньэ дьадайыыта таҕыстаҕына, оннубутун-тойбутун буларбыт, бука, лаппа  ыраатан биэрэрэ буолуо.

 Үлэни кыайар-хотор дьон тыа сиригэр тахсыҥ эбэтэр төннүҥ диэҕи баҕарыллар. Куорат сирин олоҕун тутатына ыаратар экэнэмиичэскэй кириисис тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар охсор содула быдан кыччыгый. Саха омуга былыргы үйэлэртэн баай уонна дьадаҥы кылаастарга арахсан, олох олорон кэлбитэ. Ыал үксэ 1-2 ыанньыктаах, кыралыын-улаханныын уонча сүөһүлээх буоллаҕына,  син уот оттунан, буруо таһаарынан, ыал тэҥинэн олороро. Уһун сыллаах уот курааннар тураннар, эбэтэр уу сута буолан, от кыайан оттоммокко сүөһү көнньүнэн охтон, маассабай хоргуйуу, быста дьадайыы, ыал ыалынан кумалааҥҥа барыыта – бу олох атын төрүөттээх көстүү.

Билэбин, улуус, нэһилиэк аайы оттуур сир, ходуһа тиийбэтин айдаана. Дьиҥ-дьиҥэр, сир барахсан баар ахан. Барыта быраҕыллан, хаалан сытар. ТХМ, улуустар, нэһилиэктэр ходуһаны оҥорууга уонна таһаарыыга тус сыаллаахтык ылсан үлэлэһиэхтээхтэр. Оннук сорук турбут буолуохтаах этэ. Саҥа бааһынай, фермер уонна кэтэх хаһаайыстыбалары тэриниэн баҕалаахтар бэйэлэринэн бу дьыалаҕа эмиэ ылсыахтаахтар. 19-20 үйэлэргэ өбүгэлэрбит сүгэнэн ойууру солоон, ырааһыйа таһааран, сирин ыраастаан, табыыкалаан бурдук ыһынар бааһыналарын оҥостоллоро. Оттуур ходуһаларын эмиэ бэйэлэрэ оҥостоллоро. Сир киһини таҥнаран биэрбитэ суох, сири  оҥоруоххун эрэ наада, эрэйгин уон оччонон төлүөҕэ.

Аныгы үйэҕэ кэтэх хаһаайыстыба тэринэн быр курдук олоруохха сөп. Кылаабынайа, сүрэх наада. Билигин аҥаар уоспутунан доруобай аһылык айдаана. Оттон төрүт аспыт – үүт, сүөгэй, арыы, үрүҥ ас арааһа, эмис эт – барыта хотоҥҥо бааллан турар маанылаах Маҥаачыйабытыттан кэлэрин бары билэбит эбээт. Итинник кэтэх хаһаайыстыбалаах буоллаххына, эн үлэтэ, хамнаһа да суох буол, ол оннугар аһыыр аһынан бэйэҥ да, дьиэ кэргэниҥ да быстарыаххыт суоҕа. Куорат орто олохтооҕо, саамай кырата хамнаһын аҥаарын ыйдааҕы аһылыгар ыытара биллэр. Ону даҕаны өссө боростуойдук аһыыр буоллаҕына.

Сахалар бары куоракка муһуннубут, эбиитин салгыы кимэн киирэ турабыт. Куорат олоҕо уустуктардааҕын, табыллыбатаххына букатын даҕаны огдолуйбут олохтонуохха сөбүн бары да биллибит ини. Куорат сиргэ үлэ дөбөҥнүк көстөр диэччи баар буолуоҕа. Дьокуускай, дьиҥнээҕинэн, быыкаа куорат буолар. Үлэтин ырыынага букатын дьоҕус. Ол үрдүнэн өссө тастан киирээччи үлэ миэстэтин былдьаан олорор. Өскөтө бу пандемия кэнниттэн үлэтэ суох буолуу үксээтэҕинэ (мунааҕа суох ол олохтоох дьон үрдүнэн барыаҕа), балаһыанньа чахчы ыарыаҕа.

Биһиги дьоллоох норуоппут. Маннык баай, киэҥ-дэлэгэй сирдээх-уоттаах атын биир да норуот суох. Өбүгэбитин тымныы, баҕар, куттуура эбитэ буолуо. Билиҥҥи олоххо тымныыбыт баайбыт биир тутаах көрүҥэ буолар. Аныгы сайдыылаах ыччаппыт тымныыбытын көдьүүскэ таһаарар суолу булгуччу тобулуоҕа. Киэҥник, холкутук олорор буоламмыт түөспүт муҥунан тыынабыт.  Өссө эбэн этэр буоллахха,  былыр ыраах алаастарынан биирдиилээн ыалынан бытанан олорор буоламмыт уоспа, ыспааҥка курдук алдьархайдаах ыарыылартан син тыыннаах ордон хааллахпыт. 20-с үйэ саҥатыгар Дьобуруопаҕа турбут ыспааҥкаттан барыта 50 мөлүйүөн киһи өлбүтэ диэн буолар. 250 тыһыынча киһилээх саха норуота биир киэһэ имниин сүтэн хаалыан сөптөөҕө. Ити дьолбутун тиэрдэ сыаналаабаппыт, тыҥырах харатын саҕа иэннээх кэмчи сирдээх-уоттаах омук дойдуларыгар талаһабыт, онно дьолбутун булар дьулуһуулаахпыт.

«Ынах кутуругун эрийиэм суоҕа» диэн доргуччу соҕус этэр дьон баар буолааччы. Эбэтэр сүөһүгэ үлэлиир киһини олоҕор уонна дьылҕатыгар табыллыбатаҕынан ааҕааччы көстөөччү. Ити урукку хаалыылаах олох хаалынньаҥ дьонун өйө-санаата буолар. Дьиҥ кыайыылаах-хотуулаах үлэһит, олоххо үчүгэй толкуйдаах, төрөөбүт буорун, биир дойдулаахтарын ытыктыыр, киһи киһитэ, дьон киһитэ буолар диибин мин кинини.