Сүбэлэр

Буор

Маҕаһыыҥҥа атыыланар бэлэм буору кытары араас ыарыы, үөн-көйүүр кэлсэр кутталлаах. Инньэ гынан, буору бэйэ оҥороро ордук.

Биһиги буорбутугар (хатыҥ чараҥ буоругар, күөл уолбатын буоругар уо.д.а.) үүнээйигэ наадалаах эттик толору баар. Онно былыыгы, кунуһу, кумаҕы, муоҕу, лабыктаны эбэн байытыллар. 

Сиэмэни буорга баттаабыт кэнниттэн, аҕыйах сиринэн дьөлүтэ анньыллыбыт плёнканан саба уурдахха, тахсыыта  арыый түргэтиир. Үнүгэстэр үчүгэйдик сэрбэйэн эрэр буоллулар да, плёнканы ылыллар. Сабыытын хойутаан  ыллахха, арассаада салгыны эмискэ көрсөн охтор, оттон оҕутта да сытыйан эбэтэр кууран-хатан бараахтыыр. 

 Кэлиини эмтиир ордук

Кэлиҥҥи сүүрбэччэ сылтан, соҕурууттан эҥин эгэлгэ үүнээйилэри, бэлэм буордары аҕалар буолуохтарыттан ыла, араас ыарыы үөдүйэн, буору эмтиир ирдэнэр. Аһаҕас буору марганцовкалаах уунан ыстарар ордук. Оттон суулаах буору суутун алдьаппакка, улахан көстүрүүлэҕэ уган баран, үрдүгэр оргуйбут итии ууну кутан, 1,5 чаас сытыаран, үөнү-көйүүрү суох оҥоруллар. 

Өйдөөҥ: Бэйэ буорун духовкаҕа эбэтэр микроволновка оһоххо уган ититтэххэ, наадалаах микроэлимиэннэрэ сүтэллэр.

Муохха үүннэрии

Сүрүннээн биир кэмҥэ арассаадаланар оҕурсуу, тыыкыба, кабачуок сиэмэлэрэ атыттарга тэҥнээтэххэ, бөдөҥ буолаллар. Олору мин муохха тылыннарабын. Бастаан сиэмэни  чараас таҥаска, маарылаҕа суулаан, сылаас сиргэ икки күн сытыарабын. Салгыы муоҕу иһиккэ тэлгээн баран, сылаас уунан ыстаран, сиэмэлэри онно ууран, чараас муоҕунан бүрүйэбин. Сылаас сиргэ уурабын. Үс-түөрт хонугунан сиэмэ силиһин биэрэр, ону тута буолбакка, үүнэ түспүтүн, кыаҕын ылбытын кэннэ, буорга (силиһин муоҕуттан араарбакка) олордобун. 

Өйдөөҥ: Оҕурсуу, тыыкыба уонна кабачуок кылгас күнү сөбүлүүллэр, онон арассаадаларын күн аҥаарыгар күннээх сиргэ, күн аҥаарыгар күлүккэ тутуллар.

Сымыыт хаҕар  тылыннарыы

Сорох сиэмэни сымыыт хаҕар тылыннарыахха сөп. Ити арассааданы көһөрөргө табыгастаах, сымыыт хаҕын хампы тут да бүттэ, силиһэ алдьаммат. Кальцийынан байытыллан уонна биир кэм сылаас буорга туран, силиһэ үчүгэйдик сайдар.

Көрүҥүн элбэтии

Үүнээйи ханнык баҕарар кө­рүҥүн арассаадалыырга пачкаҕа баар сиэмэни барытын ыспакка, суорт ахсыттан 5-6 устууканы олордор ордук.

Элбэҕи ыһан кэбистэххэ, кэлин атын иһиттэргэ арааран көһөрөр саҕана эрэйдээх буолар уонна үүнээйи көрүҥэ  элбиир. Холобур, биир сибэкки хас да суордун булкуйа олортоххо, сайын тиэргэммит араас дьэрэкээн өҥнөрүнэн кустуктана оонньуоҕа. Үсүһүнэн, суортар араастарын билэргэ уопутурабыт.  

Эрдэ сиири – түннүккэ

Олунньуттан тылыннарыллыбыт оҕуруот астара (баклажан, биэрэс, порей луук, сельдерей) уонна хойут ситэр сайыҥҥы сибэккилэр (дельфиниум, аквилегия, бегония, роза, георгин, махровай петуния, астра, львинай зев, хризантема, бархатцы...) арассаадалара син улаатан эрэллэр. Оттон оҕурсуу уонна помидор арыый кэлин олордуллаллар. Ол эрээри, тэпилииссэ үүнээйитэ ситиэр диэри сииргэ анаан, «Оконно-балконный», «Берендей» курдук балкоҥҥа үүннэриллэр суортартан аҕыйах атаҕы түннүккэ олордор үчүгэй. Онуоха иһиттэрэ биэс киилэлээх уонна дренажтаах буолара ордук.

Күн уһаан, уота күүһүрэн истэҕин ахсын үүнээйилэргэ стеклопакет түннүк дьайыыта күүскэ охсор – түннүккэ ыкса турааччылар оҕустарыахтарын сөп. Күҥҥэ оҕустарбыт арассаада сэбирдэхтэрэ бастаан ньалбайар, онтон хаппыт курдук саһаран киирэн барар. Ону ыарыы дии санаан уоҕурдуу куттаххытына, абырыахтааҕар, дьэ, эбии алдьатыаххыт. Ити кэриэтэ түннүгү чараас түүлүнэн сабан кэбиһиҥ. 

Ууну кутуу сэрэҕи эрэйэр 

Эрдэ олордуллубут арассааданы уһаабатын наадатыгар, күннээх буолан баран сөрүүн сиргэ туруоруллар, күнү батыһан охтубатын диэн иһитин уларытан, эргитэн биэрэ сылдьыллар итиэннэ сэрэнэн буорун эбэн биэриллэр.

Ууну буорун үчүгэйдик көрөн-истэн эрэ баран кутуллар. Дириҥ иһиккэ олордуллубут арассаада үрдэ куурбут курдук буолар эрээри, аллараа өттө сииктээх сытар. Ону хаппыт дии санаан уу бөҕөтүн куттахха, умнаһын  төрдүнэн  сытыйан киирэн барар. Устунан «хара атах» ыарыыга ылларыа уонна буора аһыйыа. Ити иһин, ууну сэрэнэн, кыралаан кутуллар. Этэргэ дылы, элбэҕи кутан алдьатыахтааҕар, аҕыйаҕы куппут быдан ордук.

Кыра, иинэҕэс арассаадаларга ардахтатыллыбат, күүстээх салгын дьайыытыттан охтон баран өрүттүөхтэрэ суоҕа. Арай, иннэтэ ылыллыбыт шприһинэн сэрэнэн ыстарыахха сөп.

Саҥа сэрбэйбит арассаадаларга ууну мин тарбахпынан таммалатабын, илиибин сылаас ууга уган ыла-ыла, арассаадам үрдүгэр тутабын.

Үөнү – чочунааҕынан 

Араас ыарыы, сиик үөнэ үөскүүллэрин эрдэттэн сэрэтэн арассаада уонна атын да үүнээйи, сибэкки буоругар сөп буола-буола, кыратык чочунаах (чеснок) көөнньөһүгүн ыстарар бэркэ туһалыыр.

Ол маннык оҥоһуллар: 0,5 лиитэрэ ууга 3 өлүүскэ чочунааҕы кырбаан кутан, күн аҥаара туруорабын уонна 1,5 лиитэрэ ууга суурайан баран туттабын. Аҕыйах үүнээйигэ биир өлүүскэ сөп.

Судургу эрээри, уратыта элбэх

Помидору күн лаппа уһаатаҕына, муус устар саҥатыгар арассаадалыыр ордук. Сороҕор арыый эрдэ олордуллубут, дьиэ аһары сылаас эбэтэр күн уота тиийбэт буоллаҕына, арассаада уга уһаан хаалар. Ону биир-икки хонукка уу куппакка “утатыннаран” баран, умнаһын эрийэ тутан саҥа иһиккэ көһөрүллэр.  Күннээх эрээри, сөрүүн, кыратык тымныы да соҕус сиргэ ууруллар. Эрийэ тутуллубут умнастан элбэх силис тахсан, буортан иҥэмтиэлээх эттиги быдан элбэҕи иҥэринэн, үнүгэс салгыы уонна сөптөөхтүк сайдарыгар күүһү биэрэр. 

Биир уктан иккини

Үөһээттэн үһүс лабаатын ааҕан баран, сытыы быһаҕынан олдьу быһан ылан, кыра корневиннаах ууга угуллар. Силис тартаҕына, атын иһиккэ олордуллар. Маннык ук сибэккитэ түргэнник тахсар, аһа да бөдөҥ буолар.                            

Хаалбыт умнастан икки ойоҕос лабааны таһааран үүннэриллэр. Онон, биир уктан икки угу таһаарыллар. Манна биири өйдүөххэ наада: умнаһы быһаат, тута күннээх сиргэ туруоруллубат, эмиэ икки хоннорон баран сырдыкка таһаарыллар.

Салгыы үүнэн истэҕин ахсын, кэлэ-бара имэрийэ, таарыйа сылдьыллар. Ити таарыйар кэмҥэ кини сытын таһааран, уһуур көҕүн бытаардар, сөрүүн эрээри күннээх сиргэ чэгиэн-чэбдик, модьу-таҕа буола улаатар. Сөрүүн салгыҥҥа үөрэнэн, саас тэпилииссэҕэ таһаарарга тымныыны тулуйумтуо буолар.

Хас хонугунан ситэллэрий?  

Оҕуруот аһын уонна сибэккилэри арассаадалыырга бу табылыыссанан сирдэтэргэ сүбэлиибин. Манна сиэмэнэн буорга баттаммыт үүнээйилэр хас хонугунан тыллаллара, дьиҥнээх (семядольнай үрдүнээҕи үһүс) сэбирдэхтэрэ хас хонугунан үүнэллэрэ уонна тэпилииссэҕэ эбэтэр аһаҕас буорга олордуохха диэри арассааданан хас күн тураллара көрдөрүлүннэ.