Уопсастыба

Омос көрдөххө, Горнай улууһун Дьиикимдэ сэлиэнньэтэ өрөспүүбүлүкэбит үгүс нэһилиэктэриттэн туох да улахан уратыта суох. Ханна да буоларын курдук, уулусса устун сэдэх ааһар тиэхиньикэ, кыһыҥҥы ылааҥы күнү баттаһа дал таһыгар сыламныы турар сылгы атыыр үөрэ.

ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭ ЭЛБЭХ ОҔОЛООХ БАСТЫҤ ЫАЛА

Арай, нэһилиэк биир уратыта - түөрт ыалга тулаайах хаалбыт оҕолору көрөллөр-истэллэр, ииттэллэр. Олортон биирдэстэрин Людмила, Леонид Павловтар дьиэ кэргэттэрин кытары кэпсэттим.

Саҥа дьыл уһун өрөбүллэрэ буолан, дьиэ иһэ оҕо аймах саҥатынан толору. Куукунаттан оҕо төбөтө былтас гынаат, төттөрү сүтэн баран, «Ийээ, ким эрэ эйиэхэ кэллэ» диэн бэрт чобуо саҥата иһилиннэ. Людмила Дмитриевналыын инники кэпсэтиилээх буоламмын, дьиэ иһигэр аастым. Куукуна ортотугар уһун остуолга эмдэй-сэмдэй оҕолор эбиэттии олороллор.

Миигин эмиэ остуолга ыҥыраннар, итии чэйдээх кэпсэтиибитин саҕалаатыбыт.

 - 2006 сыллаахха тастыҥ быраатым кэргэнэ сэттис ыйыгар хат сылдьан, төбөтүгэр  үөскээбит искэнтэн сылтаан, сырдык тыына быстыбыта. Быраастар оҕону быыһаабыттара. Балыыһаҕа 1,5 киилэлээх оҕону көрбүппэр, халтаһалара дьиримниир курдук этилэр. Тоҕо эрэ, онно туран, бу оҕону ылар эбиппин диэн букатыннаахтык быһаарыммытым. Ол иннинэ хайдах эрэ кыайан көрүөм суоҕа диэн санаа баара. Билигин Димабыт тутаах киһибит буола улаатан, дьиэ ис-тас үлэтигэр солбуллубат көмөлөһөөччүбүт. Билигин суоппар идэтин баһылыыр соруктаах, Күөрэлээх оскуолатыгар үөрэнэ сылдьар, – диэн Людмила Дмитриевна кэпсээнин саҕалаата.

Павловтар дьиэ кэргэттэрэ 2021 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ «Элбэх оҕолоох бастыҥ ыал» ааты сүкпүттэрэ. Салгыы Арассыыйа таһымыгар киирсэн, анал сэртипикээт ылбыттара уонна кинигэҕэ киирэр чиэскэ тиксибиттэрэ.

Ол туһунан ыал ийэтэ кэпсии олордоҕуна, биир оҕо остуолтан туран, ханна эрэ барда. Сотору соҕус, бэрт тупсаҕай кинигэни көтөҕөн аҕалан иннибэр уурда. Уонна кинигэҕэ дьиэ кэргэнинээн түспүт хаартыскаларын чопчу булан: «Бу мин. Бу мама. Бу убаай. Бу эдьиэй», - диэн биир-биир ааттаталаата. Ийэтэ таптыыр харахтарынан уолун диэки хайҕаабыттыы көрөр. «Дьэ, итинникпит. Кэлбит дьоҥҥо хайаан да кинигэҕэ тахсыбыппытын кэпсиибит», - Людмила сэмэйдик мичээрдиир. Кеша ол ахсын үөрэр, киниэхэ болҕомто уурбуттарыттан астына туттар.

«Биһиги бииргэ төрөөбүттэр тоҕуспут. Онтон кэргэним Леонид Ильич бииргэ төрөөбүттэрэ алтыалар. Инньэ гынан, иккиэн да элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ улааппыт дьоммут. 1982 сыллаахха ыал буолбуппут. Бэйэбит билигин алта оҕолоохпут. Оҕолорбут улаатан, бары идэлээх дьоннор. Сиэннэр да бааллар.  Кэпсээбитим курдук, 2006 с. Димабытын эпиэкэҕэ, онтон 2013 с. Мэҥэ-Хаҥалас улууһун оҕо дьиэтиттэн үс бииргэ төрөөбүт Аня, Дима, Саша диэн биир ыал оҕолорун иитэ ылбыппыт. Бу иннинэ, 2009 с. Люба, Анжела, Артем диэн бииргэ төрөөбүт оҕолору икки сыл көрбүппүт. Онтон ийэлэрэ көнө суолга туран, оҕолорун бэйэтигэр төттөрү ылбыта. Билигин этэҥҥэ олороллор. Улуус киинигэр киирэ сылдьан көрүстэхпинэ, олус үөрэллэр. Сибээспитин быспаппыт. 2015 с. Лилияны, Мишаны уонна Кешаны, күһүнүгэр Сашеньканы иитэ ылбыппыт. Билигин аҕыстар», - Людмила аргыый кэпсиир.

ОҔОНУ ҮЛЭНЭН ИИТИИ ХАЙААН ДА НААДА

Бу кэпсэтэ олорон, «Тоҕо мытаахтар тулаайах оҕолору иитэллэрий?» диэн муодарҕаан ыйыттым. «Дьэ, ону туох да диэн быһа, бу маннык диэн этэр кыаҕым суох. Баҕар, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр биһиги нэһилиэккэ сэрии тулаайахтарын көрөр-истэр оҕо дьиэтэ үлэлии сылдьыбытыттан, өй-санаа эппитигэр-хааммытыгар иҥмититтэн буолуо. Туох билиэй? Кэлин санаан дьиктиргиирим, бу оҕо иитэр түөрт ыал чугас аймахтыы буолар эбиппит. Холобур, Надежда Семеновна уонна мин аҕаларбыт ини-биилэр. Тамара Афанасьевна эмиэ чугас аймахпыт. Дьэ, итинник дьикти», – диэн Людмила ыйытыкка хоруйдуур.

Бу олордохпутуна, төлөпүөн тыаһаабытыгар, ийэ ылан иһиттэ. Кэпсэтэн бүтэн баран: «Оҕолоор, үстэн футбол дьарыга буолар», – диэн уолаттарга туһаайан эттэ. Дьиэ иһэ оргуйа түстэ. «Бэйи, тохтооҥ, аргыыйыҥ. Өссө да кэм эрдэ. Оттон уонна соруккутун ким оҥорор?» диэн Людмила Дмитриевна оҕолорго туһаайар. «Билигин. Сип-билигин» дэһэ-дэһэ уолаттар тас таҥастарын таҥнан, таһырдьа тахсаллар.

«Сэлиэнньэ уһугар олорор буоламмыт, ититии систиэмэтин магистрала биһиэхэ кыайан кэлбэт. Инньэ гынан, мууспутун, маспытын бэйэбит хааччынабыт. Уолаттар ону өр гымматтар. Мастарын, муустарын бэйэлэрэ дьаһайаллар. Оҕону үлэнэн иитии хайаан да наада дии саныыбын. Сайыҥҥы өттүгэр тарбыйах аһаталлар, оҕуруокка сылдьаллар. Былырыын саас Булгунньахтаахха олорор кыыспытыгар тиийэн хортуоска олордуспуппут. Онтубутун күһүн хостоон, 44 куулу илдьэ кэлбиппит. «Хайа, Горнайтан биригээдэбит хаһан кэлэр», — диэн күлэ-күлэ ыйыталаһаллар. Хаһаайыстыбабытыгар  сылгылардаахпыт уонна ынах сүөһү иитэбит. Билиҥҥитэ биэс ынаҕы ыыбыт. Үүппүт сорҕотун соҕотуопкалыыр сыахха туттаран, эбии дохуот киллэринэбит. Манна даҕатан, оттуур сир боппуруоһа сытыытык турар. Үксүн дьон сирин кэпсэтэн оттуубут», – диэн Людмила хаһаайыстыба өттүн сиһилии кэпсиир.

Истиэнэҕэ баһаам элбэх мэтээллэр, грамоталар ыйанан тураллар. «Ити биһиги дьиэ кэргэн ситиһиилэрбит. Кэргэним Леонид Ильич ийэтэ Софья Стручкова оройуон бастыҥ хайыһардьыта этэ. Кини кэриэһигэр оҕолор сыллата хайыһар күрэҕин тэрийэн ыыталлар.

Уопсайынан, улуус, нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕор көхтөөхтүк кытта сатыыбыт. Бу сайын тоҕус күпсүүр сакаастаан оҥорторбуппут. Онтубутунан бэйэбит ансаамбыл тэринэн араас куонкурустарга ситиһиилээхтик кыттабыт. Миша олохтоох тыйаатырга артыыстааччы. Иллэрээ сыл испэктээккэ тоҥус уолун оруолун олус итэҕэтиилээхтик толорон, үгүс дьон биһирэбилин ылбыта. Бэйэм оскуолабытыгар төрөппүт кэмитиэтигэр бэрэссэдээтэллиибин, олорор түөлбэбэр салайааччы быһыытынан үлэлиибин. Оҕолор төрөппүттэртэн үөрэнэллэр. Инньэ гынан, барытыгар көхтөөх буола сатыыбыт», – санаатын үллэстэр.

ОҔОНУ ИИТЭР УЛАХАН ЭППИЭТИНЭС

«Билигин судаарыстыба уонна өрөспүүбүлүкэ өттүттэн көмө баар. Оҕолору көрөрбүтүгэр судаарыстыба хамнас төлүүр. Аҕыс сыллааҕыта онно-манна таһарбытыгар анаан массыына ылан биэрбиттэрэ. Бу олус туһалаах, наадалаах. Баҕа санаабыт диэн дьиэбитин толору хааччыллыылаах гыныы. Толору хааччыллыылаах ыаллары көрөн, ымсыыра саныыбыт», — диэн «Туох эмит кыһалҕаны, уустугу көрсөҕүт дуо?» диэн ыйытыкка Людмила Дмитриевна хоруйдуур.

Мин алҕаһыырым буолуо, ол эрэн үксүгэр дьон кыһалҕаларын бастакы уочарат этинэллэрэ баар буолааччы. Баҕар, ол суруналыыс киһи кыһалҕаны аһаҕастык суруйан, болҕомтону тардыа диэнтэн да буолуо. Оннугу киһи хайдах да баалаабат. Оттон Людмила Дмитриевна: «Барыта этэҥҥэ. Сүрүнэ, оҕолор чэгиэннэр», — диэн эппитин истэн, киһи санаата көтөҕүллэр.

«Оҕолору бэйэ-бэйэлэриттэн арааран, туспа иитэр сыыһа дии саныыбын. Төһө да тулаайахтарын иһин, бииргэ төрөөбүт оҕолор биир дьиэ кэргэҥҥэ иитилиннэхтэринэ, чуҥкуйбаттар, санаалара алдьаммат. Бэйэ-бэйэлэрин олус өйөһөллөр. Маны таһынан төрөппүттэрин, үксүгэр эһэлэрин, эбэлэрин кытта сибээһи быспаппыт. Кэлин улаатан, киһи-хара буоллахтарына, силистэрин--мутуктарын умнубаттарын туһугар. Силистээх-мутуктаах киһи хаһан да, ханна да өлөн-охтон биэрбэт диэн толкуйдаахпын. Чэ, кэпсээтэххэ итинник», — ыал ийэтэ Людмила Дмитриевна сэһэргэһиибитин түмүктүүр.

Таһырдьа тахсыбытым, кылгас күн номнуо ойуур саҕатын таарыйан эрэр эбит. Уолаттар

мастарын кыстаан бүтэн эрэллэр. «Көрсүөххэ диэри!» — диэн бэрт дуоспуруннаахтык быраһаайдаһа хааллылар.