Уопсастыба

Сахалартан бастакы тыл үөрэхтээх учуонай, саха суругун-бичигин төрүттээччи, уһулуччулаах сырдатааччы Семен Андреевич Новгородов төрөөбүт күнүгэр – олунньу 13-гэр, төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик Күнүн бэлиэтиибит. Бу күн 1996 сыллаахха бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Ефимович Николаев ыйааҕынан олохтоммута.

Тыйаатырга киирбит дьону «Кыл Саха» алгыстаах доҕуһуолунан, эдэркээн уолаттар, кыргыттар сахалыы сиэринэн алаадьынан, саламаатынан күндүлээн көрүстүлэр.

Бастакы-иккис этээстэргэ фойеҕа СӨ Национальнай библиотеката Семен Новгородов бастакы алпаабыта, саха тылын сайдыытын туһунан элбэҕи кэпсиир кинигэлэрэ уонна П.А.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай түмэл экспозициялара турбуттара дьон болҕомтотун тартылар.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев эҕэрдэ тылыгар аан дойдуга глобализация бүрүүкээн турар кэмигэр төрөөбүт тылы сайыннарыы култуурабытын чөл хаалларыыга быһаарар суолталаах соругунан буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

«Биһиги Сахабыт сирэ улуу Арассыыйа сирин-уотун биэс гыммыт биирин ылар киэҥ нэлэмэн дойдубутугар үйэлэр харсыһыыларыгар киирэн биэрбэккэ, төрөөбүт төрүт тылбытын симэлитэн кэбиспэккэ, чөл туруктаах үйэлэри уҥуордаан илдьэ кэлбиппит норуот силиһэ дириҥин, чиҥ туруктааҕын, кэскилэ сырдыгын туоһутунан буолар.

Бүгүн биһиги тыл, сонун тарҕатыыта аан дойдуну тилийэ сүүрэн түргэтиир, дьон өйө-санаата, олоҕун тутула түргэнник уларыйар дохсун, түргэн тэтимнээх үйэҕэ олоробут. Ол барыта төрүт тылга эмиэ дьайар. Онон өрөспүүбүлүкэбитигэр төрөөбүт тыллары чөл хаалларыыга уонна сайыннарыыга улахан болҕомто ууруллара булгуччу ирдэнэр уустук кэмигэр олоробут. Ол курдук, Сахабыт сиригэр 2020 сылтан судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары харыстыыр уонна сайыннарар судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлиир. 2023 сылга бу бырагырааманы үбүлээһин икки төгүл улаатан, 100 мөл. солкуобайга тиийдэ уонна бу бэлиитикэ инникитин да салҕанан барыаҕа. Бу сүҥкэн суолталаах докумуон үөрэх кинигэлэрин, үөрэх, методика матырыйаалларын таһаарыыга эрэ буолбакка, сыыппара технологияларын туһанан төрөөбүт тылы уонна литератураны үөрэтиигэ научнай төрүккэ тирэҕириигэ олоҕурар.  Бүгүн өрөспүүбүлүкэ Наукаларын академиятыгар Төрөөбүт тыллары чинчийиигэ, чөл хаалларыыга уонна сайыннарыыга эрэгийиэннээҕи киини тэрийии соруга туруорулунна.

Өскөтө оҕо бэйэтин төрөөбүт тылын билбэт буоллаҕына, тыл утаҕа быстар. Ордук уһуйааннарга оҕолор төрөөбүт төрүт тылларынан саҥаралларын хайаан да ситиһиэх тустаахпыт. Ийэ тылбытын саҥарарбыт тухары омук быһыытынан тыыннаахпыт!» - диэн Ил Дархан эттэ.  

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Алексей Ильич Еремеев  Ил Түмэн аатыттан төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик Күнүнэн эҕэрдэлээтэ уонна СӨ Ил Дархана туруорбут соруктара 100 бырыһыан туолбуттарын туһунан иһитиннэрдэ:

«Саамай киэн туттарым диэн - 2023 сыл тохсунньу 1 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын барыллара икки судаарыстыбаннай тылынан – сахалыы уонна нууччалыы – Ил Түмэҥҥэ киирэллэрин хааччыйар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституционнай Сокуона бигэргэтилиннэ. Бу сокуон мэктиэтинэн, олунньу 28 - кулун тутар 1 күннэригэр ыытыллыахтаах пленарнай мунньахха бэбиэскэҕэ киирбит 50 боппуруостар икки тылынан киирдилэр.

Ааспыт 2022 сылга «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» сокуон ылыллыбыта 30 сылын бэлиэтээбиппит. Бу улахан суолталаах түгэн чэрчитинэн СӨ саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын иккис сийиэһэ ыытыллыбыта. Бу сийиэскэ төрүт тылы сайыннарыыга, харыстааһыҥҥа, сөргүтүүгэ инникитин туох үлэни ыытар, сүрүннүүр наадатын, үүнэр көлүөнэҕэ кыратыттан ийэ тылын иҥэрии туһунан элбэх дириҥ ис хоһоонноох мунньахтар, киэҥ кэпсэтиилэр, ырытыылар буолан ааспыттара, сөптөөх быһаарыылар ылыллыбыттара.

Бу тэрээһиннэр түмүктэринэн  Ил Түмэҥҥэ мунньахтаан, дьаһал ылыллан илии баттаммыта. Ол курдук, тыл туһунан сокуоммутун хайдах өссө сайыннаран өрөспүүбүлүкэбит икки судаарыстыбаннай уонна биэс официальнай тылларын өссө дириҥник үөрэтиигэ, төрөөбүт тыл эйгэтин ыччат ортотугар бары хайысханан кэҥэтиигэ, ситэриилээх былааһы кытта хайдах ситимнээх үлэни ыытарбыт туһунан олус үчүгэй былаан ылылынна. Мин, түгэнинэн туһанан, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар, оргкомитет бэрэссэдээтэлигэр Сергей Васильевич Местниковка уонна СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытыгар Александр Николаевич Жирковка улахан махталбын тиэрдэбин. Кинилэр сүрдээх улахан тэрээһиннэри ыытан, дьону-сэргэни, өрөспүүбүлүкэ интеллигенциятын бары улуустартан, нэһилиэктэртэн түмэ тардан киэҥ далааһыннаах кэпсэтиилэри ыытан төрүт тылы сайыннарыыга улахан хамсааһыны таһаардылар. Ил Дархан тылы сайыннарыыга норуокка биһирэммит улахан кэскиллээх уурааҕа бириэмэтигэр тахсан уонна Айсен Сергеевич тус хонтуруолугар ылыллан чахчы туолуо диэн бигэтик эрэнэбин.

Саха тылын дьиҥнээх эйгэтэ, сүөгэйэ-сүмэтэ тыа сиригэр түстэнэр, силис тардар. Ол иһин тыа сирэ - саха норуотун олоҕун укулаата, тускула, сахалыы тыл уйаланар төрүт эйгэтэ буоларынан хайаан да үүнүөхтээх, сайдыахтаах диэн санаанан салайтаран быйыл өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар 14 млрд. 200 мөл. солк көрүлүннэ. Ити хаһан даҕаны көрүллүбэтэх улахан суума», - диэн парламент спикера бэлиэтээн эттэ.  

Маны таһынан, Алексей Ильич улуу Арассыыйа Төрүт Сокуонугар - национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин төрөөбүт тылларын, нуучча тылын сэргэ судаарыстыбаннай тыл оҥостоллорун туһунан нуорма уруккутунан хаалбытын таһынан, омуктар бары тэҥ бырааптаахтарын, ханнык баҕарар омук тыла, култуурата судаарыстыбанан араҥаччыланарын туһунан Конституцияҕа чопчу суруллубутун аҕынна. Ханнык даҕаны атын дойдуларга маннык тэҥ быраап бэриллибэт. Бу улахан хардыы, ситиһии диэн сыаналаата. Парламент спикерэ Украинаҕа буола турар иирсээн сүрүн төрдө - нуучча тыла Украинаҕа региональнай статуһун суох оҥорууттан, нууччалыы тылы туора сотууттан таҕыста диэн эттэ.

«Тыл диэн норуот инники дьылҕатыгар сүрдээх улахан политическай суолталаах хайысха буолар. Онон биһиги Арассыыйа улуу туонатыгар элбэх омук дьылҕатын эйэлээхтик бииргэ түмпүт күүстээх Төрүт Сокуоннаахпытынан, көҥүл тыыннаах дойдуга олорорбутунан киэн туттуохтаахпыт!» – диэн этиитин түмүктээтэ.  

Салгыы судаарыстыбаннай наҕараадалары туттардылар.

Ил Дархан Айсен Николаев төрөөбүт төрүт тылы сайыннарыыга, саха тылын, литературатын, култууратын үөрэтиигэ өр сыллаах айымньылаах үлэтин иһин бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Ефимович Николаевка Семен Андреевич Новгородов аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын бириэмийэтин туттарда.   

Дьүкээгир тылын уонна култууратын сайыннарыыга үгүс сыллаах таһаарыылаах үлэтин иһин Николай Иванович Спиридонов–Тэки Одулок аатынан бириэмийэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьүкээгирдэрин ассоциациятын чилиэнигэр Анастасия Афанасьевна Куриловаҕа,  эбээн тылын уонна култууратын сайыннарыыга үгүс сыллаах таһаарыылаах үлэтин иһин Василий Дмитриевич Лебедев аатынан бириэмийэ Дария Михайловна Осенинаҕа, эбэнки тылын уонна култууратын сайыннарыыга үгүс сыллаах таһаарыылаах үлэтин иһин Глафира Макарьевна Василевич аатынан бириэмийэ филологическэй наука кандидатыгар, Герцен аатынан педагогическэй университет хотугу норуоттар факультеттарын уһуйаачытыгар, эбэҥки тылын уөрэтэр салаа улэһитигэр Надежда Яковлевна Булатоваҕа туттарылыннылар.

«Утум уһуйааччы» Дмитриевтар учууталлар династияларын чиэстээһин бу дьоро киэһэни киэргэттэ. Биллэрин курдук, 2023 сыл дойду үрдүнэн «Педагог уонна уьуйаачы» сылынан биллэрилиннэ. Бу дьиэ кэргэҥҥэ учуутал утумнаах идэтин төрүттээччинэн эһэлэрэ Андрей Гаврильевич Дмитриев буолар. Кини 1913 с. Ньурба улууһун Мэҥэдьэк нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Бүлүүтээҕи педагогическай училищены бүтэрэн, Ньурба улууһун араас оскуолаларыгар – Үөдэйгэ, Ньурбачааҥҥа, Хатыыга – араас предмети үөрэтэн учууталлаабыта, оскуола директора буолан, Ньурбачаан, Хатыы оскуолаларын туттарбыта. Аҕа дойду Улуу сэриитин ветерана. «Аҕа дойду Улуу сэриитин» 2-с истиэпэннээх уордьанынан, «Үлэҕэ килбиэнин иһин», В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сыла туолуутугар «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэринэн, «РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна» бэлиэнэн наҕараадалаабыттара.  Оҕолоро, сиэннэрэ удьуор утумун салҕаан, бары тыл үөрэҕин баһылаан үөрэҕирии араас кыһаларыгар, наукаҕа тиийэ үлэлииллэрэ, эһэлэрин суолунан бигэтик барбыттара олоххо сэдэх көстүү.  

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 135 араас омук эйэ дэмнээхтик түмсэн олороро биллэр. Хас биирдии омук туспа бэйэтэ култууралаах, итэҕэллээх, тыллаах-өстөөх. Ол барыта киһи аймах бараммат баайа, өлбөт-сүппэт суола буолар.