Уопсастыба

Михаил Николаев эркээйитинэн

Атырдьах ыйын 23 күнүгэр «Сэргэлээх уоттара» култуура киинигэр «Үөрэҕирии тиһигэ уонна сайдыы тосхоло» диэн пленарнай мунньах үлэтин саҕалаата. Онно Ил Дархан Айсен Николаев кыттыыны ылла.

– Биһиги оҕо кэскилин туһугар үлэлиэхтээхпит, уһуйаантан саҕалаан университекка тиийэ үөрэх тиһигэ саҥа экономикаҕа, олох саҥа хаачыстыбатыгар туһаайыллыахтаах, каадыры бэлэмнээһин экономика ирдэбилигэр сөп түбэһиннэриллиэхтээх, – диэтэ кини.

Салгыы ааспыт биэс сылга 70 уһуйаан, 51 оскуола тутуллубутун, 57 оскуолаҕа хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыбытын, сыл бүтүөр диэри 6 уһуйаан, 16 оскуола үлэҕэ киллэриллэрин кэпсээтэ. Биэс сыллаах бырагыраама чэрчитинэн, 25 колледж саҥардылларын, быйыл 12 мастарыскыай, кэлэр икки сылга 13 мастарыскыай оҥоһулларын эттэ. Ол эрээри, баазаны тупсарыы үөрэх хаачыстыбата үрдүүрүн ситиһэ илигин, БКГЭ көрдөрүүтэ Арассыыйа орто көрдөрүүттэн намыһаҕын ыйда, манна болҕомтону туһаайарга сорудахтаата. Учуутал үөрэҕин бүтэрбит ыччаттар идэлэринэн үлэлиэхтэрин баҕарбаттар, оскуолаҕа бардахтарына да, хамнас намыһаҕыттан өр буолбаттар. Итини көннөрөр туһуттан, Ил Дархан үс сылга диэри ыстаастаах эдэр исписэлиистэр хамнастарын акылаатын 75 % үрдэтэргэ дьаһайбыт. 

– Үүнэр сүһүөх ыччаты патриоттыы тыыҥҥа, сиэр-майгы өттүнэн иитии төрүт үгэстэргэ, духуобунай сыаннастарга, дойду историятыгар тирэҕириэхтээх. Оскуолалар патриотическай иитии кииннэрэ буолуохтаахтар, бу үлэҕэ анал байыаннай дьайыыга сылдьыбыт байыастар тардыллыахтаахтар. Билигин кэлэр биэс сыллаах үлэ тосхолун быһаарар, үөрэхтээһини сайыннарар туһунан ыйаах барыла оҥоһулла сылдьар. Үчүгэй хаачыстыбалаах үөрэх, чөл олох, үрдүк култуура – киһи сайдыытын тирэхтэрэ буолаллар. Саҥа Арассыыйаҕа саҥа Саха сирин төрүттээбит Бастакы Бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев бу хайысханан үлэлээбитэ. Биһиги ону тутуһуохтаахпыт, байытан салгыахтаахпыт, – диэтэ Айсен Николаев.

Бастыҥ педагогтарга судаарыстыбаннай наҕараададары туттартаата. «РФ үтүөлээх учуутала» аатынан Маргарита Денисова (Дьокуускай), Ольга Терентьева (Амма, Сатаҕай), «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала» аатынан Наталья Санникова, Вера Ермолаева, Лена Тен (Дьокуускай), Иван Гаврильев (Ньурба), Ил Дархан Грамотатынан Анна Колесова (Нам), Анжелика Тилькунова (Жатай) уо.д.а. бэлиэтэннилэр.

НСОТ сабыдыала дуо?

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков мэлдьи буоларын курдук толкуйдатар этиини оҥордо:

– Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ биир сүрүн ситиһиитэ материальнай-тэхэньиичэскэй баазаны хаҥатыы буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Өйдүүр буолуохтааххыт, икки үйэ алтыһар кирбиитигэр дойду салалтата үөрэхтээһин эйгэтин эбийиэктэрин боппуруоһун эрэгийиэннэргэ сүктэрбит кэмигэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уһуйааннары уонна оскуолалары тутуу уон сыллаах бырагырааманы ылынан үлэлээбитэ. Бу идиэйэни биир көҕүлээччинэн, олоххо киллэрээччинэн 1997-2010 сс. миниистир, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, вице-бэрэсидьиэн, ХИФУ ректора Евгения Михайлова буолар. Киниттэн эстэпиэтэни Феодосия Габышева туппута. Маннык утумнаах үлэ түмүгэр өрөспүүбүлүкэ иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэрин материальнай-тэхэньиичэскэй баазалара федеральнай таһымҥа тиийбитин Айсен Сергеевич сөпкө бэлиэтээтэ итиэннэ бу баайы көдьүүстээхтик туһанарга, хаачыстыбаны тупсарарга эттэ. Мин ону ситэрэн, үлэ төлөбүрүн саҥа тиһигэр (НСОТ) тохтуохпун баҕарабын.

НСОТ киирбитэ 15 сыл буолла, онон кэккэ түмүктэри оҥорорго уолдьаста. Үлэни көҕүлүүргэ туһуламмыт тиһик билигин сайдыыны харгыстыыр курдук буолла. Арассыыйаҕа оскуола 60 %-а, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 70 %-а тыа сиригэр баарынан, сүрүн болҕомто тыа оскуолаларыгар ууруллуохтаах. НСОТ чэрчитинэн үбүлээһин үөрэх хаачыстыбатыгар буолбакка, үөрэнээччи ахсаанынан оҥоһулларын түмүгэр, учууталлар үрдүк хамнаһы эккирэтэн, элбэх оҕолоох бөдөҥ оскуолаларга бараллар, ол тыа оскуолаларыгар улаханнык оҕуста. Хас да педколледжтаах, пединституттаах, университеттаах олороммут, 1018 учууталбыт тиийбэт!

Кэлим федеральнай бырагыраама

Сүрүн дакылаакка үөрэх уонна наука миниистирэ Ирина Любимова кэнники биэс сылга ыытыллыбыт үлэ түмүктэрин билиһиннэрдэ, үүммүт үөрэх дьылыгар туруоруллар соруктар, ол иһигэр биир кэлим федеральнай бырагыраамаҕа киирии тустарынан иһитиннэрдэ.

Ордук улахан болҕомто иитэр үлэҕэ ууруллубут, урукку үгэһи сөргүтэн, үөрэнээччилэр уопсастыбаннай туһалаах үлэҕэ хабыллар буолбуттар, X-XI кылаастарга история уруогар саҥа үөрэнэр кинигэлэр оҥоһуллубуттар, 2024 сылтан алын байыаннай бэлэмнэнии кууруһа киирэн, «ОБЖ» оннугар «Куттал суох буолуутун төрүттэрэ уонна Ийэ дойду көмүскэлэ» диэн биридимиэт баар буолуоҕа. Эбии үөрэхтээһин тиһигин кэҥэтэн, быйыл үөрэнээччи 72,3 %-ын хабар сорук турар, былырыын 69 % эбит.

Идэҕэ туһаайыы үс (тирэх, сүрүн уонна үрдүк) түһүмэхтээх кэлим моделын федеральнай бырайыагын оскуолалар медицинскэй, политехническэй, аграрнай о.д.а. кылаастардаах, бырамыысаланнай хампаанньалары, олохтоох тэрилтэлэри кытары дуогабардаһанан үлэлиир буоланнар, балачча бэлэмнээх көрсүбүттэр. Үлэ ырыынага оробуочай идэлэргэ наадыйыы улаханын көрдөрөн, улуустарга колледжтар, техникумнар салаалара аһыллара быһаарыллыбыт. Маныаха Дьокуускайдааҕы медколледж 11 улууска салаа арыйбыта холобур буолбут.

Дойду салалтата сыаналыыр

Мунньах кыттыылаахтарын онлайн-киэбинэн эҕэрдэлииригэр РФ үөрэҕин миниистирэ Сергей Кравцов үөрэхтээһин тиһигин сайыннарарга кыһамньытын иһин, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар махтанна. Өссө 2000 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ инновационнай бырайыактарынан үлэҕэ, туочунай биридимиэттэри үөрэтиигэ, компьютердарынан хааччыйыыга, саҥа оскуолалары тутууга о.д.а. атын эрэгийиэннэргэ холобур буолбутун бэлиэтээтэ.

-- Айсен Николаев  үөрэхтээһин судаарыстыбаннай сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы быһыытынан элбэх көҕүлээһини оҥорор, ол иһигэр, анал идэтийбит орто үөрэх тиһигин сайыннарарга этиилэри киллэрдэ, ону төһө кыалларынан учуоттуохпут. Владимир Путин туруорар соруктарын толорорго салгыы үлэлиэхпит, --  диэтэ.

ҮСЛ элбээтин

Үүммүт үөрэх дьылынан эҕэрдэлээн М.К.Аммосов аатынан ХИФУ ректора Анатолий Николаев, Алдантан 165 сыл ыстаастаах Голубаевтар учуутал династиеларын ааттарыттан Елена Дрогальцева уо.д.а. тыл эттилэр. Ил Түмэн билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ уонна уопсастыбаннай түмсүүлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Федосия Габышева саҥа сокуоннар тустарынан кэпсээтэ. Дьааҥы улууһун Боруулаах оскуолатын «Көдөй» үлэ-сынньалаҥ лааҕырын салайааччы Илья Попов оҕону үлэҕэ кытыннарыы киирбитин биһириирин биллэрдэ, үлэ-сынньалаҥ лааҕырдарын ахсааннара элбииригэр баҕарда.