Уопсастыба

Сокуонунан салайтаран

Бастакынан Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын Олохтоох салайыныы боппуруостарыгар департаменын салайааччыны солбуйааччы Афанасий Старостин Саха Өрөспүүбүлүкэтин административнай-территориальнай тутулун уонна география эбийиэктэрин ааттарын боппуруостарыгар Бырабыыталыстыба хамыыһыйатын үлэтин туһунан отчуота  истилиннэ.

География эбийиэктэригэр киирэллэр: нэһилиэнньэлээх пууннар (куораттар, бөһүөлэктэр, дэриэбинэлэр...), административнай единицалар (уокуруктар, оройуоннар, улуустар...), айылҕа эбийиэктэрэ (өрүстэр, үрэхтэр, күөллэр, хайалар, алаастар, сыһыылар...). География эбиийэктэрин ааттара — норуот историятын сорҕото, култууратын нэһилиэстибэтэ.

Өрөспүүбүлүкэ административнай-территориальнай тутулун боппуруоһугар география эбийиэктэрин ааттарын сокуон ирдэбиллэригэр олоҕуран, биир тутулга сөп түбэһиннэрии боппуруоһа улахан суолталаах. Бу хайысханан үлэ боломуочуйата Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын олохтоох салайыныы боппуруостарыгар департаменыгар 2017 сылтан бэриллибит. Ол кэмтэн утумнаах үлэ ыытыллан, география эбийиэктэрин тустарынан сокуон ылыллыбыт, нэһилиэнньэлээх пууннар ахсааннара чопчуламмыт.

Арассыыйа Федерациятын Бырабыыталыстыбата 2020 с. таһаарбыт, биэрэпиһи тэрийэн ыытар туһунан дьаһалыгар 2020-2021 сс. административнай-территориальнай тутулга туох да уларытыыны киллэрбэт, география эбийиэктэрин ааттарын уларыппат-тэлэриппэт туһунан диэн этиллибит. Онон, сир-дойду аатын сааһылааһыҥҥа саҕаламмыт үлэ тохтотуллубут, ол оннугар, география эбийиэктэрин ааттарын судаарыстыбаннай катаалагын, административнай-территориальнай тутул ыйынньыгын тэҥнээн көрөн ырытар  үлэ ыытыллыбыт. Ол түмүгэр, куораттааҕы уокуруктар уонна муниципальнай тэриллиилэр кыраныыссаларын чопчулуур туһунан сокуоҥҥа кэккэ уларытыыылары киллэрэр туһунан сокуон барыла оҥоһуллубут. Хамыыһыйа үлэтин түмүгүнэн, сорох нэһилиэнньэлээх пууннар ааттара уонна хабар сирдэрин иэнэ араастаһара биллибит.

Бары түгэннэри учуоттанан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин административнай-территориальнай тутулун туһунан саҥа сокуон барыла оҥоһуллубут. Бу сокуон барыла 2023 с. бигэргэнэн, административнай-территориальнай тутул туһунан өйдөбүл сиһилии быһаарыллыбыт, судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйалара чопчуламмыт. Сокуон Ил Түмэҥҥэ бигэргэммитин кэнниттэн, департамент административнай-территориальнай тутул уонна география эбийиэктэрин ааттарын боппуруостарыгар сыһыаннаах сокуон аакталарын оҥортообут. Онон сир-дойду аатын сокуон ирдэбиллэригэр олоҕуран, биир тутулга сөп түбэһиннэрэр сорук туруоруллубут.

– Биһиги билигин Судаарыстыбаннай статистика Саха сиринээҕи салаатын кытта эстибит дэриэбинэлэр, учаастактар ахсааннарын чопчулуу сылдьабыт. Үлэбитин Саха Өрөспүүбүлүкэтин административнай-территориальнай тутулун туһунан саҥа сокуоҥҥа олоҕуран ыытабыт. Кэлэр өттүгэр, эстибит дэриэбинэлэри, учаастактары учуоттан устарга, итиэннэ география эбийиэктэрин ааттарын суруйууга тахсыбыт алҕастары, араастаһыылары көннөрүөхпүт, – диэтэ департамент эппиэттээх үлэһитэ.

Сайаапка эрэ ирдэнэр

Росреестр Саха сиринээҕи управленитын геодезияҕа уонна картографияҕа  салаатын начальнига Татьяна Назарова география эбийиэктэрин ааттарын туһунан 152 №-дээх федеральнай сокуону билиһиннэрдэ. Сокуон чэрчитинэн, география эбийиэктэрин ааттарын быһаарыы, чопчулааһын, регистрациялааһын, анал тылдьыттары, ыйынньыктары таһаарыы, катаалагы оҥоруу толоруулаах былаас федеральнай уорганын боломуочуйата буолара ыйыллыбыт. Географическай эбийиэктэр үс көрүҥҥэ араарыллаллар. Бастакыта – регистрацияламматах, катаалакка киллэриллэ илик эбийиэктэр, олорго саҥа ааты иҥэриэххэ сөп. Иккиһэ – катаалактарга киллэриллибит эрээри, ханнык эмит төрүөтүнэн (суруллуута сыыһа, атыны кытары атылыы уо.д.а. буолан) ааттара уларытыллаачылар. Үсүһэ – ааттаах эрээри, катаалактарга киллэриллибэтэхтэр.

Олохтоох салайыныы уорганнара нэһилиэктэригэр баар сир-уот аатын чопчулууру, көннөрөрү, төрүт аатын сөргүтэри, биитэр саҥаттан ааттыыры, катаалакка киллэртэрэри наһаа уустук, итиэннэ элбэх балакыытаны эрэйэр дьыала курдук саныыллар. Дьиҥинэн бу судургу, Росреестр Саха сиринээҕи управлениетын геодезияҕа уонна картографияҕа салаатын исписэлиистэрэ кимиэхэ баҕарар, хаһан баҕарар көмөлөһөргө, сүбэлээн-амалаан биэрэргэ  бэлэмнэр. Сайаапка эрэ ирдиир эбиттэр.

«Тас»  дуу,  «Таас» дуу?

Ыйытыыларга норуот дьокутааттара көхтөөхтүк кытыннылар. Юрий Николаев  сахалыы сир аатыгар баар уһун аһаҕас дорҕоон каартаҕа, катаалакка кылгатыллан суруйуллара атын өйдөбүлү биэрэр диэтэ. Холобурга «Тас-Юрэх» диэни аҕалла, маннык ааттаах сир өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн элбэҕин бэлиэтээтэ. Онуоха 1956 с. нуучча тылын орфографиятын быраабылатынан, сахалыы уһун аһаҕас дорҕоон биир буукубанан суруйуллара уонна охсуу туттуллара быһаарылынна. Оттон саха тылын орфографиятын туһанарга эспэртиисэ түмүгэр тирэҕирэр наадата этилиннэ.

Тирэхпит баар

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков маннык эттэ:  

– География эбийиэктэрин аатын боппуруостарын сүрүннүүргэ нуормаламмыт быраап аакталара, тустаах федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоннар, национальнай эрэгийиэннэр сирдэрин-уоттарын ааттарын нууччалыы биэрии быраабылалара бааллар. Дьэ олорго тирэҕирэн, биһиги тирээн турар кыһалҕаларбытын быһаарар кыахтаахпыт, – диэтэ итиэннэ үс сүрүн соругу ыйда.

Бастакы сорук, география эбийиэктэрин, нэһилиэнньэлээх пууннар  ааттарын Быраабылаҕа сөп түбэһиннэрэн, сахалыы даҕаны, нууччалыы даҕаны истэргэ тупсаҕайдык оҥоруу. Иккиһинэн, аата суох география эбийиэктэригэр аат биэрии, маннык сирдэр улуустарга балачча элбэхтэр. Үсүһүнэн, суол бэлиэлэрдээх география эбийиэктэрин, каартаҕа баар эрээри, дьон олорбот буолбут, иччитэхсийбит учаастактар ааттарын-суолларынн сааһылааһын, көннөрүү эбит.

Биллэрин курдук, судаарыстыбаннай катаалагы оҥорорго география эбийиэктэрин ааттарын тустаах эрэгийиэн, холобур, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сир аатын-суолун сахалыы уонна нууччалыы транскрипциятын хас да варианын оҥорон түһэрэр. Росреестр ону үөрэтэн баран, биир сөптөөҕө диэбитин талан ылан, судаарыстыбаннай катаалакка киллэрэр. Онон, нэһилиэнньэлээх пууннарбыт уонна сирдэрбит ааттара араастаан, атылыы ааттар тус-туһунан  суруллан хаалбыттара бэйэбит сыыһа-халты туттуубут түмүгэ эбит. Бу тыллар өссө 1930-с сыллардаахха сурукка киллэриллэн баран, катаалактан катаалакка, ыйынньыктан ыйынньыкка соһулла сылдьаллар, олохсуйан хаалбыттар.

М.К. Аммосов аатынан ХИФУ тылга факультета 2022 сыллаахха Новосибирскайга «Словарь топонимов Республики Саха (Якутия): населенные пункты»  диэн тылдьыты таһаарбыта. Александр Жирков бу тылдьыттан хас да холобуру аҕалла. Халымаҕа Улахан Туона диэн күөл баар, «туона» диэн тыл муҥхалааһыҥҥа ситимнээҕин саха дьоно бэркэ билэбит, тылдьыкка бу аат «Улахан Тоня» дэммит. Ханнык Тоняный? Биир да төрүт сахалыы, эбэҥкилии, эбээннии буукубата суох Кэбэргэнэ «Кубергеня» буолбут. Тыл эспэртиисэтэ бигэргэтэринэн, уустугурда сатаабакка, «Кебергене» диэххэ сөп эбит. Сунтаар Сиэйэтэ «Шея» (моой) диэн буолбут!

Тылтан – дьыалаҕа

Санаа атастаһыытын түмүгүнэн, маны барытын сүрүннүүргэ, көннөрөргө биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы  оробуочай хамыыһыйа тэриллэр буолла, Александр Жирков бэрэссэдээтэлинэн үлэлииргэ сөбүлэһэрин биллэрдэ.  Хамыыһыйаҕа норуот дьокутааттара, Бырабыыталыстыба иһинэн үлэлиир тиэрмин хамыыһыйатын, тыл сайдыытын боппуруостарын управлениетын чилиэннэрэ, Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүн учуонайдара, маассабай иһитиннэрэр сириэстибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, суруналыыстар киирдилэр.

Хаартыскалар куйаар  ситимиттэн ылылыннылар