Уопсастыба

Билинии бэлиэтэ

Дойду бары эрэгийиэннэрэ кыттар федеральнай таһымнаах күрэхтэһиилэригэр ыҥырыллыы – биһиги уһун, тымныы кыһыннаах, кылгас, кураан сайыннаах, тыйыс айылҕалаах хотугу дойбутугар сиртэн үүнээйини ылыыга сыралаһан үлэлии-хамсыы сылдьар дьоннорбутун билинии буолар. Онон сибээстээн, агрономнар өрөспүүбүлүкэтээҕи бастакы күрэхтэһиилэрэ буолан ааста.

Күрэхтэһии Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин, Аартыкатааҕы судаарыстыбыннай агротехнологическай үнүбүрсүөт уонна М.Г. Сафронов аатынан Саха Сиринээҕи Тыа хаһаайыстыбатын билим-чинчийэр үнүстүүтүн өйөбүллэринэн ыытылынна. Онуоха сүрүн спонсордарынан «Саха сиринээҕи сир оҥоһуутун сулууспата» судаарыстыба бүддьүөтүн тэрилтэтэ, «Россельхозкиин» судаарыстыба бүддьүөтүн федеральнай тэрилтэтин Саха Өрөспүбүлүкэтигэр салаата уонна Екатерина Котрус салайар бааһынай хаһаайыстыба буоллулар.

Эрдэттэн биллэрии ыытыллан, кыттыахтарын баҕарар дьонтон сайаапка хомуллубута. Күрэхтэһии балаһыанньатыгар хаһаайыстыбаҕа үс сылтан итэҕэһэ суох үлэлээбит уопуттаах исписэлиистэр кытталлара этиллибитэ. Онуоха хаһаайыстыба тустаах хонтуруоллуур уорганнар өттүлэриттэн туох даҕаны сэмэни-суҥханы ыла илик, аныгы агротехнологияларынан туһанар, ол иһигэр, сыыппаранан картографированиены уонна хонуутааҕы суоту-учуоту оҥорор, теория да, бырааактыка да өттүнэн тургутууларга бэлэмнээх буолуу ирдэммитэ.

Куонкуруска кыттарга биэс исписэлиис сайаапка түһэрбитэ: Петр Жуков –хортуоппуйга идэтийэр бааһынай хаһаайыстыба баһылыга (Хаҥалас улууһа, Василий Сивцев – «Биэттэ-Агро» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ сүрүн агронома (Уус Алдан улууһа) уонна «Россельхозкиин» СБФТ Саха Өрөспүбүлүктигэр салаатын агрономнара Гаврил Прядезников, Мичийэ Саввинова, Мария Ефимова.

Бастакы түһүмэх

Күрэхтэһии икки түһүмэҕинэн, бэс ыйын 9-10 күннэригэр ыытылынна. Күрэхтэһии аһыллыыта уонна бастакы түһүмэҕэ Тыа хаһаайыстыбатын уона ас-үөл бэлиитикэтин министиэрстибэтин аактабай саалатыгар буолла. Сүрүн тэрийээччилэр, миниистири солбуйааччы, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара Сахаяна Павлова уонна ТХНЧИ дириэктэрэ, биолоя билимин дуоктара Михаил Черосов куонкурус ыытыллар сыалын-соругун, суолтатын быһаардылар, күрэхтэһии кыттыылаахтарыгар ситиһиилэри баҕардылар.

– Агроном тыа хаһаайыстыбатыгар сүрүн күүс. Кини идэтин төһө баһылаабытыттан, үлэни-хамнаһы хайдах былааннаан тэрийэриттэн сиртэн үүнээйини ылыы, оҥоһуллар бородууксуйа хаачыстыбата уонна агробырамыысыланнай комплекс үлэтин көдьүүһэ улахан тутулуктаах. Бу түһүлгэ күрэхтэһии эрэ буолбатах, эһиги манна бэйэҕит сатабылгытын көрдөрөргүтүгэр, уопут атастаһаргытыгар итиэннэ салааны өссө үрдүк таһымҥа таһаараргытыгар ананан тэриллэр, – диэтэ Сахаяна Павлова.

Михаил Черосов агрономнар Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурустарыгар Саха Сирин бэрэстэбиитэлэ быйыл аан бастаан кыттарын бэлиэтээтэ.

– Биллэн турар, федеральнай ирдэбил улахана өйдөнөр, ол эрээри, биһиги исписэлиистэрбит онтон чаҕыйыахтара суоҕа, туохха дьоҕурдаахтарын, тугу сатыылларын дьоһуннук көрдөрүөхтэрэ. Бу куонкурус түмүгүнэн онно сөптөөх киһи талыллыаҕа диэн эрэнэбин, – диэтэ.

Бу күн теорияҕа ананна. Күрэхтэһээччилэр 80 ыйытыктаах тиэскэ хардардылар. Ону таһынан, кейс сорудаҕы толордулар: Хаҥалас улууһугар баар Трапезник диэн сиргэ туох үлэни ыытар табыгастааҕын, бааһынаҕа култуура ханнык көрүҥүн ыһан, өлгөм үүнүүнү хомуйуохха сөбүн туһунан бырайыак суруйдулар.

Иккис түһүмэх

АГАТУ Өктөмнөөҕү салаатын баазатыгар, Маҥан Кэрэх диэн сиргэ ыытылынна. Манна салаа дириэктэрэ, тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата Васена Устинова кэлэктиибин кытары күүстээх өйөбүлү оҥорбутун бэлиэтиир тоҕоостоох. Ол курдук, кинилэр күрэхтэһии ыытыллар сирин бэлэмнээн тоһуйбуттарын таһынан, куораттан хомуллан тиийбит улахан хамаанданы минньигэс, тотоойу астаах эбиэтинэн күндүлээтилэр.

Бу күн күрэхтэһээччилэр алта муодулу (сорудаҕы) толордулар. Бастакы сорудах «Агроном суумкатын» туһаныыга туһуланна. Быһааран эттэххэ, бу суумкаҕа аккумулятор батарыайанан иитиллэр термометрдар, рН-метр, анемометр, хонуу линейката бааллар. Агроном күннээҕи үлэтигэр туһанарыгар аналлаах, бэрт табыгастаах тэриллэр. Холобур, термометрдарынан бааһына буорун температурата, туораах бурдук сиигэ мээрэйдэнэр, рН-метрынан буор аһыылыгын (кислотнаһын), анемометрынан салгын температуратын, тыал күүһүн быһаарыллар. Агроном хонуутааҕы линейката дьэбинирбэт чараас ыстаалынан оҥоһуллубут, бүк тутуллан хомуллар. Манан 15 биитэр 25 сантиметр усталаах, тэҥ өрүттээх түөрт муннугу оҥорон, ыһыы сиригэр сиэмэ тахсыытын, сыыс от үүнүүтүн ааҕыллар. Биһиги агрономнарбыт бу прибордары үчүгэйдик баһылаабыттарын көрдөрдүлэр.

Иккис сорудах бурдук түүтэҕин холобуругар ыһыыны анаалыстааһыҥҥа, үһүс – үүнээйини харыстыыр дьаһаллары тэрийиигэ, төрдүс – үүнээйи хаачыстыбатыгар, бэһис – ыһыы сиэмэтин хаачыстыбата ыстандаарка төһө сөп түбэһэрин, туох ыарыылааҕын эбэтэр дьиэктээгин быһаарыыга (бракеражка), алтыс – ыһыыга тэйиччиттэн мониторы оҥорууга ананнылар.

Куонкуруска дьүүллүүр сүбэни таһынан, тас сорудах ахсын эспиэртэринэн уопуттаах агрономнар үлэлээтилэр. Холобур, «Саха Сиринээҕи сир оҥоһуутун сулууспатын» сүрүн исписэлиһэ Александр Прокопьев бастакы, ТХНЧИ үлэһиттэрэ Виктория Саввина, Елена Владимирова иккис, «Россельхозкиин» үлэһиттэрэ, тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата Семен Ушницкай, Евгений Софронов, АГАТУ Өктөмнөөҕү салаатын учуонайа Мария Кардашевская, Мария Васильева үһүс, төрдүс сорудахтарга уо.д.а. эспиэртээтилэр.

Онон икки күн устата бэрт тыҥааһыннаах күрэхтэһии буолла. Кыттааччылар бэйэлэрин идэлэригэр бэриниилээхтэрин, дириҥ билиилээхтэрин, күннээҕи үлэҕэ-хамнаска сөптөөх сатабыллары иҥэриммиттэрин көрдөрдүлэр.

Түмүккэ

Туох барыта түмүктээх буолар. Хас сорудах уонна түһүмэх ахсын таһаарыллыбыт баалларынан, жюри уопсай быһаарыытынан, «Идэтигэр бастыҥтан бастыҥ», «Бастыҥ агропочвовед», «Морфологическай анаалыстааһын бастыҥ исписэлииһэ» ааттарынан Уус Алдан улууһун «Биэтэ-Агро» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ сүрүн агронома Василий Сивцев буолла. Мордовия Өрөспүүбүлүкэтигэр ыытыллар Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкуруска биһиги өрөспүүбүлүкэбит аатын көмүскүүр чиэскэ тигискэ! Даҕатан эттэххэ, «Биэттэ-Агро» 600-тан тахса гектар бааһынаҕа үлэлиир, урукку сыллартан оройуоннаммыт сэлиэһинэй «Туймаада-1», «Приленскай-19» уонна эбиэс «Виленскай-1» суортарын элбэтэн тарҕатыыга идэтийэр. Онон сири кытары үлэҕэ, чуолаан, бурдук сиэмэтин үүннэриигэ баай уопуттаах, хас да көлүөнэ агрономнар олохтообут үтүө үгэстэрин утумнуур хаһаайыстыба эдэр агронома бастыан бастаата диир сиэрдээх.

Иккис миэстэни ылла Петр Жуков (Хаҥалас улууһа) уонна «Ыһыыны тэйиччиттэн сыаналааһыҥҥа бастыҥ исписэлиис» аатынан бааһынай хаһаайыстыба баһылыга  бэлиэтэннэ.

Үһүс миэстэни уонна «Үүнээйини харыстааһыҥҥа бастыҥ исписэлиис» аатын Мичийэ Саввинова ылла. Кини кэллиэгэлэрэ Мария Ефимова «Бастыҥ сир оҥорооччу», Гаврил Прядезников «Семеноводствоҕа бастыҥ исписэлиис» ааттарынан бэлиэтэннилэр.

Елена Владимирова, М.Г. Сафронов аатынан СС ТХНЧИ үлэһитэ, тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата.

Хаартыскалары: ааптар хааччыйда.