Уопсастыба

Бэҕэһээҥҥи курдук
Дьыл – хонук дииллэрэ сөп да эбит. Хомуньуус баартыйа Сунтаардааҕы райкуомун иккис сэкирэтээринэн 1983-1988 сс. үлэлээбиппин олох бэҕэhээ курдук саныыбын.
Аан бастаан Тойбохойго тиийэн баран, түмэл аанын долгуйа аhан киирэн, ыраас сэбэрэлээх, үрдүк уҥуохтаах нуучча киhитин, кини күүстээх улахан илиитин тутан дорооболоспуппун умнубаппын. Пионер сылдьан номоххо киирбит «тыыннаах муннугу» истэр эрэ буоллаҕым. Георгий Евдокимович түмэлин ымпыктаан-чымпыктаан, ыксаабакка-тиэтэйбэккэ көрдөрбүтэ, инники былааннарын кэпсээбитэ, быhаарыыны эрэйэр боппуруостарын ahaҕастык туруорбута. Ол икки ардыгар эбиэт кэмэ буола охсон, дьиэтигэр ыҥырбыта. Киэҥ олбуордаах, балайда улахан дьиэҕэ киирбиппитигэр, хаһаайка уруйдаабытынан-айхаллаабытынан кэлэн дорооболоһон, миигин бу дьиэҕэ-уокка олох да былыр үйэттэн сылдьар киһи курдук, сүрдээх эйэҕэстик күлэ мичилийэн көрсүбүтэ. Дьэ, ити курдук, Ксения Алексеевнаны уонна Георгий Евдокимовиһы кытта аан бастаан көрсөн-билсэн турабын.
Мин үлэлиэм быдан инниттэн Тойбохой аар-саарга аатыран, сүүһүнэн- тыһыынчанан оҕо аймах, Сэбиэскэй Сойуус араас муннуктарыттан, доҕордуу дойдуларыттан дэлэгээссийэ бөҕө кэлэн, аатырбыт түмэл үлэтин-хамнаһын көрөн-истэн, олох сахатыйан хаалбыт Георгий Евдокимович холку, киэҥ-куоҥ кэпсээнин истэн, астынан аҕай баралларын дьон-сэргэ кэпсээннэриттэн эрэ буолбакка, түмэлгэ баар хас да туомнаах сурунааллартан билэбин. Дьэ, ити дэлэгээссийэлэри көрсүү, аһатыы, хонноруу, сопхуос уонна оскуола үрдүнэн эрэ буолбакка, Бессоновтар дьиэ кэргэн саамай көхтөөх кыттыыларынан барара эбитэ үһү. Үлэлиир сылларбар дьэ, мин ону бэркэ билэн турабын. Чыыннаах-хааннаах эрэ дьону буолбакка, боростуой үлэһит дьону эмиэ үөрэ-көтө көрсөллөрө.

Мин кэргэним Степанида Степановна убайа Гаврил Степанович дойдутуттан, Намтан, сэттэ оскуола дириэктэрэ Сунтаарга уопут атастаһа 1960-с сс. кэлэ сылдьыбыттарын туһунан кэпсиирэ. Кинилэр кэлбиттэрин истэн, Георгий Евдокимович: «Үөлээннээхтэрим кэлбиттэр эбит, бэйэм арыаллыам уонна дьиэбэр эбиэттэтиэм», – диэн оскуола салалтатыгар илдьит ыыппыт үһү. Ону кэлин Гаврил Степанович: «Мусуойун, Ботаническай саадын олус астынан туран кэпсээбитин биһиги да астынан истибиппит. Улахан педагог тыла-өһө дьэ, кырдьык да астык этэ! Дьиэтигэр улахан прием оҥорон, кэргэниниин олус бэркэ көрсүбүттэрэ», – диэн ахтара.
Мин бэйэм эрэ буолбакка, оҕобунуун, кэргэмминиин сылдьыбыппытын таһынан, улахан ыалдьыттары арыаллаан, Бессоновтарга тохтоон сынньанан, аһаан-сиэн барарбыт. Ксения Алексеевна өрүүтүн үөрэ-көтө көрсөрө, ас бөҕөнү астаан сылабаарын аттыгар олорон, саҥаран чаҕаара-чаҕаара, биһигини кытары кэпсэтиигэ кыттара, билэрэ-көрөрө элбэҕэ сүрдээх этэ. Сааһын тухары учуутал, бастыҥ уопсастыбанньык, сонуну-нуомаһы билэ-көрө сылдьар Далбар хаһаайка кэргэнин үлэтигэр-хамнаһыгар олус көмөлөөҕө. Оҕолорун, сиэннэрин сып-сап дьаһайан, Георгий Евдокимович дьиэтээҕи кэбиниэтигэр үлэлиир усулуобуйаны оҥоро охсубут буолара. Төһөлөөх элбэх кэпсэтиилэр буолбуттарын кырдьаҕас хос эрэ билэн турдаҕа.
Ксения Алексеевна мин кэргэммин Степанида Степановнаны кытары хара ааныттан тапсыбыттара, истиҥ-иһирэх кэпсэтии бөҕө буолаллара. Оҕобутун, оччолорго биэстээх-алталаах Мишаны, араастаан атаахтаталлара. Миигин остуолларын төбөтүгэр, саамай бочуоттаах миэстэҕэ, олордоллоро. Дьоммун илдьэ кэллэхпинэ, били бочуоттаах миэстэҕэ Мишеньканы олордон баран: «Манна бүгүн Михаил Егорович олорор», – диэн үөрэллэрэ-көтөллөрө.
Биэс сылы быһа Ксения Алексеевна минньигэс аһын, итии чэйин аһаан-сиэн, иһэн кэллэҕим. Бастакы сылбар биирдэ-иккитэ сылдьан баран, сырыы аайы улахан ыалы түбүгүрдүмээри остолобуойга аһыырбын истэн, Георгий Евдокимович райкуомҥа сурук ыытан турар: «Егор Михайлович, биһиги дьиэбит аана эйиэхэ өрүү аһаҕас. С коммунистическим приветом Бессоновы». Ол онно олус уйадыйбытым. Кими да билбэт саҥа үлэһиккэ болҕомто уурбуттарын, улахан дьыалаҕа бииргэ үлэлиир баҕаларын сиргэ-буорга тэпсээри гыммыппын өйдөөн, Бессоновтар дьиэлэрин быһа ааспат буолбутум.

Үлэ үөһүгэр
Дьэ, кырдьык хоннохпут аһыллан, бэркэ тапсан үлэлээбиппит. В.И. Ленин түмэлигэр кииннээн, оройуон партийнай актыыба кыттыылаах Ленинскэй ааҕыылары сыллата оҥорор буолбуппут. Онно анаан Георгий Евдокимович араас саҥа эспэнээттэри булара. Холобур, Ульяновтар дьиэ кэргэннэрин бэртээхэй бүүстэрин, монгуоллар суртарын, Ленинскэй тематикаҕа дьоһун буклеттары, В.И. Ленин киин түмэлиттэн саҥа докумуоннар куоппуйаларын булан-талан туруортаабыта. Бу түмэлтэн үгүс киһи, ол иһигэр, идеология үлэһиттэрэ, күннээҕи үлэлэригэр элбэҕи туһаналлара. Оройуон оскуолаларын бастыҥ үөрэнээччилэрин, уопсастыбанньыктарын пионерга, хомсомуолга ылыы эмиэ манна тэриллэрэ. Георгий Евдокимович көҕүлээһининэн, баартыйа райкуомун бүрүөтэ түмэл дьыалатын салгыы сайыннарар туһунан уурааҕы таһаарбыта. Юннаттар ыстаансыйаларын 20 уонна 25 сылларын, «тыыннаах муннук» 50, кыраайы үөрэтэр түмэл 50, Ленин норуодунай түмэлэ 10 сылларын туолуулара оройуон, өрөспүүбүлүкэ кыттыылаах үрдүк таһымҥа тэриллибиттэрэ. Түмэлгэ таас дьиэни туттарыы боппуруоһа күүскэ турбута.

Георгий Евдокимович 90 сааһын туолар үбүлүөйүгэр ыҥырыы тутан, Степанида Степановналыын барбыппыт. Баһылык массыынатынан Тойбохойго тиийбиппитигэр, мунньах буолуохтаах сиригэр, таас түмэлгэ, илдьэн истэхтэринэ: «Бээ, бастаан кырдьаҕаспытыгар сылдьан, бэлиэтэнэн ааһар сокуоннаах этибит», – диэн үбүлээр дьиэтигэр-уотугар тохтообуппут. Баһылык арыалдьыттаах киирэн кэлбиппитигэр, Улуу кырдьаҕастарбыт наһаа да үөрбүттэрэ!
Ытык киһибит баҕарар баҕата туолан, Тойбохойго бэртээхэй таас түмэл дьиэтэ дьэндэйэн турарыттан үөрэрбит ханна барыай? Кыттыспыт дьыалабыт буоллаҕа. Манна «АЛРОСА» хампаанньа вице-бэрэсидьиэнэ Иван Демьянов өҥөтө тугунан да кэмнэммэт. 2001 с., Георгий Евдокимович өссө чиргэл эрдэҕинэ аһыллан, кырдьаҕаспыт үөрүүтэ-көтүүтэ улахана сүрдээҕэ.
Үбүлүөй сүрдээх үчүгэйдик барбыта. Георгий Евдокимович, Ксения Алексеевна биһигини аттыларыгар олордубуттара. Киэһэ биһирэм остуолларыгар дьиэлэригэр-уоттарыгар илдьэн маанылаабыттара.
– Егор Михайлович, эйигин кытта олус тапсан үлэлээбиппин бу билигин күндүтүк саныыбын. Ксения Алексеевналыын наар ону ахтан тахсабыт, кырдьаары гынныбыт дуу? -- диэн 90 сааһын томточчу туолбут аарыма кырдьаҕас ис-иһиттэн сылаастык күлэн кэбиспитэ.
Георгий Евдокимович күн сириттэн барбыт хараастыылаах күнүгэр тиийэммит, күндү киһибитин иккис төрөөбүт дойдута буолбут тапталлаах Тойбохойугар кистэспиппит. Ксения Алексеевна барахсан Георгий Евдокимович үбүлүөйүгэр өссө кэминэн курдуга, оттон кутурҕаннаах атаарыы саҕана улаханнык хотторбута көстөрө. Хайыай? Үйэ аҥаарыттан бииргэ олорбут кэргэнэ, уон оҕотун аҕата, сиэннэрин эһэтэ, доҕоро, үөлээннээҕэ, Бессонов аймах муҥур өһүөтэ букатын бараахтаатаҕа...
– Сунтаарга кэллэххитинэ, хайаан да сылдьаарыҥ. Мин да бытаардым. Оҕонньорум баарыгар эн урутуоҥ, мин урутуом дэһэрбит. Дьэ, ити кини урутаан миигин хааллардаҕа. Ол да буоллар, олоро сатыам этэ. Оҕом-уруум толору, -- диэн, тэлгэһэтигэр тахсыһан биһигини атаарсаахтаабыта.
Ити бүтэһик көрсүһүүбүт этэ. Саха норуотун биир чаҕылхай дьахтарын, улахан ыал ийэтин, эбэтин, хос эбэтин Ксения Алексеевнаны Наахара, Тойбохой, Сунтаар, Саха Сирин дьоно-сэргэтэ, дьүөгэлэрэ, доҕотторо, ыаллара умнуохтара суоҕа. Улахан киһибитин, Социалистическай Үлэ Дьоруойун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах киһитин Георгий Евдокимович Бессоновы кытары олох бурҕалдьытын бииргэ кэтиһэн кэрэҕэ, сырдыкка тардыстаҕа.

Егор ЛАРИОНОВ, М.К. Аммосов аатынан Судаарыстыбаннай Бириэмийэ лауреата, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.

Хаартыскалары ааптар хааччыйда