Уопсастыба

Көрдөрүү тупсарыллар
Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин чахчытынан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн таба иитиитигэр барыта холбоон 118 хаһаайыстыба идэтийэр. Бас билии киэбинэн ыллахха, бу хаһаайыстыбалар истэригэр 2 аахсыйалаах уопсастыба, 1 хааһына тэрилтэтэ, 7 муниципальнай тэрилтэ, 68 аҕа ууһун общината, 25 тыа хаһаайыстыбатын производственнай кэпэрэтиибэ, 11 хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыба бааллар. Оттон таба 3,4 %-а судаарыстыба бас билиитигэр, 21,6 %-а муниципальнай бас билиигэ, 30 %-а аҕа ууһун общиналарын, 40 %-а кэпэрэтииптэр, 5 %-а хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыбалар бас билиилэригэр сылдьаллар.
Бу хаһаайыстыбаларга барыта 1 022 киһи, ол иһигэр 904 табаһыт уонна 118 чуумсук үлэлииллэр. Ити иһигэр дьиэ кэргэнинэн табаҕа үлэлиир 256 ыал баар. Кинилэр барыта холбоон, 175 316 табаны көрөллөр-истэллэр.
Төрүөх куһаҕана суох, барыта 35 833 тугут ылыллан, төрүөх дьыалабыай тахсыыта 52,9 %-ҥа тэҥнэспит (былырыын бу көрдөрүү 47 % этэ), оттон улахан табаны чөл тутуу 89,1 % буолбут (былырыын – 84,1 %). Инньэ гынан, көрдөрүү тупсарыллыбыт.
Элбэх табалаах улуустар көрдөрүүлэрин түһэрбэтэхтэр. Ол курдук, атырдьах ыйын 28 күнүнээҕи туругунан, Усуйаана улууһа 33 557 табалаах, ол иһигэр, 13 580 тыһы табалаах, Анаабыр национальнай (долгаан-эбэҥки) улууһа 21 306 табалаах, онтон тыһыта 9 221, Булуҥ улууһа 16 660 табалаах, онтон тыһыта 6 859, Муома улууһа 14 446 табалаах, онтон тыһыта 6312, Аллараа Халыма улууһа 10 303 табалаах, онтон тыһыта 5 745.
Кэбээйи, Томпо уонна Өймөкөөн улуустарыгар 2010-с сс. таба ахсаана биллэрдик көҕүрээн баран, кэлиҥҥи биэс сыл устатыгар кыратык эбиллиэхчэ буолан эрэр. Билигин Өймөкөн улууһа 9 750 табалааҕыттан тыһыта 4 226, Томпо улууһа 6 202 табалааҕыттан тыһыта 2 269, Кэбээйи улууһа 5 401 табалааҕыттан тыһыта 2 332.
Сир баайын хостооһун үлэтэ күүһүрэн, тимир суол, массыына суола уонна электроуот ситимэ тутулланнар, таба мэччийэр сирэ аччаатар даҕаны, табаһыттар төрүт дьарыктарын туһугар эрдээхтик туруулаһаллар. Күн бүгүн Алдан улууһа 7 587 табалааҕыттан тыһыта 3 338, Нерюнгри улууһа 7 089 табалааҕыттан тыһыта 2 294, Өлүөхүмэ улууһа 5 223 табалааҕыттан тыһыта 1 986. Нерюнгритааҕы «Иенгра» хаһаайыстыба табаны хаайан туран көрөр-истэр технологияҕа киирэргэ үлэлэһэр.
Бөрөҕө харчы наада!
Ыстаадаларга улахан кутталы бөрөлөр уонна эһэлэр оҥороллор. Сыыппара көрдөрөрүнэн, быйылгы сыл устатыгар 17 тыһыынча таба суох буолбутуттан, 9 тыһыынча таба сүппүт, 5 тыһыынча табаны адьырҕа кыыллар тардыбыттар.
– Бөрө быйыл да элбэх. Ордук хайалаах тайҕа сирдэргэ, Алдан, Дьааҥы, Кэбээйи уонна Өймөкөөн улуустарыгар мэнээктээтэ. Улуустар уонна хаһаайыстыбалар бэйэлэрин да күүстэринэн, анал биригээдэлэри даҕаны туруоран, бултаһа сатыыллар. Быйылгы сыл саҕаланыаҕыттан барыта холбоон, 235 бөрөнү сууһардылар (былырыын баччаларга 225 бөрөнү бултаабыттара). Харчы суоҕунан, өрөспүүбүлүкэтээҕи оператор тэрилтэ бөрө тириитин туппат буолла диэн улуустар суруйаллар. Онон, ардай аһыҥастаах кыыллары уодьуганныыр, ахсааннара наһаа элбээбэтин туһугар Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ сыл бүтүөр диэри эбии 18 мөлүйүөн солкуобай харчыны көрөрө ирдэнэр. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ааспыт өттүгэр сыл аайы 580-680 бөрө өлөрүллэрэ, билигин даҕаны онтон итэҕэһэ суох кыыл дьаһайылыннаҕына эрэ, бөрөлөр уодьуганнанар туруктаахтар, – диир Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин Хотугу үгэс буолбут салааларга отделын салайааччы Иннокентий Баланов.

Эмтиир-сэрэтэр дьаһаллар
Бэтэринээринэй эмтиир-сэрэтэр үлэ тиһигин быспакка ыытыллар буолан, уопсай турук куһаҕана суох. Ол эрээри, таба диэн киэҥ туундара, бай хара тыа көҥүл оҕото буоллаҕа, хантан баҕарар, хаһан баҕарар араас ыарыыны хабар кутталлаах.
Иллэрээ сыл Анаабырга уонна Өлөөҥҥө кыыл табалартан сыстан табалар саркаптоз (чесотка) ыарыыга хаптарбыттара бэлиэтэнэн, ону төрдүттэн суох оҥорорго Суол хаартата оҥоһуллан, эмтиир-сэрэтэр үлэ ыытылла сылдьар.
Олохтоох бэтэринээрдэр Өлөөн улууһун ыстаадаларыгар саас, кулун тутарга, саркаптоз утары быһыыны биэрбиттэрэ, билигин даҕаны кэтээн көрөллөр-истэллэр.
Оттон Анаабырга, таба төрүүр кэмин учуоттааннар, бу үлэни от ыйын 2 күнүттэн саҕалаабыттара. Билигин ыстаадаларга Дьокуускайтан Бэтэринээрийэ управлениетын уонна АГАТУ исписэлиистэрин оробуочай бөлөхтөрө тиийэн, үлэлии-хамсыы сылдьаллар.
«Хорриот» хабар
Билигин тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтүн бары көрүҥүн учуоттуур «Хорриот» диэн федеральнай судаарыстыбаннай иһитиннэрэр ситимҥэ киллэрэр уонна маркировкалыыр ирдэнэр. Бу үлэ сүөһү барыта учуокка ылыллан, ханна барара-кэлэрэ, туох сэрэтэр быһыылары ылбыта, хаһан уонна тугунан ыалдьыбыта, хайдах эмтэммитэ дьэҥкэ буоларын туһугар ыытыллар. Холобурун ыллахха, адьырҕа кыыл тардыбыт табатын «Хорриот» нүөмэринэн булан аах оҥоһуллар, оттон идэһэҕэ туттуллубут биитэр ыалдьан уо.д.а. өлбүт таба учуоттан таһаарыллан иһэр.
Ааспыт ыйтан саҕалаан, бары хаһаайыстыбаларга табаны ааҕыы, саҥа төрүөҕү учуоттааһын, «Хорриот» ситимҥэ киллэрии, маркировкалааһын үлэтэ ыытылынна. Ол түмүгэр, Бэтэринээрийэ управлениетын чахчытынан, күн бүгүн Хориот ситимҥэ 66 328 таба эрэгистирээссийэлэммит, ити былааннаммыт таба 40,8 %-а. Ону таһынан, быйылгы сыл устатыгар 162 748 табаны маркировкалыыр сорук турар. Билиҥҥи туругунан, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох, 82 064 таба маркировкаламмыт, ити таба уопсай ахсаанын 50,5 %-а. Үлэ тэтимин күүһүрдэн, бу күннэргэ былааны толорор ирдэнэр.

Үп барбыт
Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ тустаах улуустар дьаһалталарын кытары табаны иитии салаатын сайыннарыыга түһэрсибит дуогабарын быһыытынан, салааны сайыннарыыга көрүллүбүт субвенция харчыта барыта муус устар ыйга диэри тиэрдиллибит. Бу харчы табаһыттар үлэлэрин төлөбүрүн сорох чааһын толуйууга, аһы-үөлү уонна үлэҕэ кэтиллэр анал таҥаһы хааччыйарга көрүллэр.
Табаны иитиигэ уонна килиэккэлээх кыыл салаатыгар субсидияны көрүү быйылгы сыллаах Бэрээдэргэ барыта бигэргэммит. Матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй баазаны хаҥатыыга («Бурааннары» атыылаһыыга, харааллары уонна бүтэйдэри тутууга), туундараҕа-тайҕаҕа сылдьар анал тиэхиньикэни атыылаһыыга, килиэккэлээх кыыл аһылыгын хааччыйыыга субсидияны ылааччылары талыы түмүктэнэн, сөбүлэһиилэр түһэрсиллибиттэр. Онон, субсидия тустаах хаһаайыстыбаларга ыытыллыбыт.
Инники соруктар
– Билигин хаһаайыстыбалар табаны ааҕан, саҥа төрүөҕү учуоттаан, «Хорриот» ситимҥэ киллэрэн, маркировкалаан бүтэрэн эрэллэр. Онтон ыстаадалары сайылаабыт сирдэриттэн күһүүр, кыстыыр сирдэригэр таһаарыахтара. Салгыы улахан хараал үлэтин ыытыахтара, ол эбэтэр, табаны түмэн ааҕан, саастарынан уонна аналларынан наардыахтара, эмтиир-сэрэтэр дьаһаллары ыытыахтара. Онон, хаһаайыстыба салайааччылара радиодиспетчерскэй сулууспа үлэтин күүһүрдэн, табаны мэччитэр маршруттары бигэргэтэн, ыстаадалары кытары сибээһи тута олороллоро, кыстыыр сирдэринэн аһы-үөлү, туттар тэрили хааччыйар дьаһаллары итиэннэ, биллэн турар, адьырҕа кыыллары утары охсуһууну салгыы тэрийэллэрэ ирдэнэр. Табаларга эһэ-бөрө эрэ буолбакка, арассамаахалар, бэл, кырсалар эмиэ кутталлаахтар, – диир министиэристибэ  Хотугу үгэс буолбут салааларга отделын салайааччы.

Инники хаартыскаҕа:  «Өлөөн» МУТ 3 №-дээх ыстаадата көһөн эрэр.

Хаартыскалары Надежда Колодезникова, Иннокентий Баланов хааччыйдылар.