Санатар буоллахха, Амма өрүс баһыгар ойууру кэрдэргэ аналлаах бырайыак өссө 1980-с сыллар эргин оҥоһуллубут. Итини сэргэ ньүөлсүтэр үлэ чэрчитинэн, Амма дьэҥкир уутун курааннаабыт Чурапчы, Таатта улуустарыгар тиэрдэр бырайыак эмиэ бэлэмнэниллибит. Оччолорго Василий Федоров салалтатынан Олег Сидоров, Василий Васильев – Харысхал, биллиилээх ырыаһыт Ольга Иванова-Сидоркевич, Дмитрий Емельянов о.д.а. ити бырайыактары утаран күүскэ ылсан үлэлээбиттэрэ. Ити утарсыыттан сылтаан даҕаны Чурапчыга уу турбатын Өлүөнэ эбэттэн тиэрдибиттэр эбит диэн санааҕа кэлиллэр. Хамыыһыйа итиннэ аналлаах матырыйааллары хомуйбутун, Ольга Иванова-Сидоркевич 1989 сыллаахха Москва куоракка командировкаҕа барарынан, научнай-экологическай экспертизаҕа ыыппыттара. Ольга Петровна ити кэмнэргэ Киин телевидениени кытта үлэлии сылдьар буолан, биллиилээх ыытааччы Татьяна Веденеева “120 минут” телебырагырааматыгар Амма өрүс тула үөскээн эрэр кыһалҕаны кэпсээн, этэргэ дылы, ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыта. Кини салгыы ССРС НА наукаҕа Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ А.Л.Яншин илиитигэр хамыыһыйа докумуоннарын туттарбыта. Ольга Петровна итинэн эрэ уоскуйбакка, 1990 сыллаахха Москваҕа хат тиийэн, тустаах докумуоннары ССРС Үрдүкү Сэбиэтигэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччы А.В.Яблоковка биэрбитэ. Хас эмит сыл дьаныардаах туруорсуу кэнниттэн Дмитрий Саввинов салайааччылаах научнай-чинчийэр экологическай экспедиция тэриллэн үлэлээбитэ. Ити туруорсуулар кэннилэриттэн син барыта орун-оннугар буолбут. Онтон билигин, били, остуоруйаҕа кэпсэнэр үс төбөлөөх дорокуон төбөтүн быстах аайы сотору буолаат, иккис төбө үүнэн тахсарын курдук, ити кыһалҕа эмиэ күөдьүйэн тахсан кэллэ.
Тустаах министиэристибэттэн ыйыталаһыы
Муус устар 6 күнүгэр Ольга Иванова-Сидоркевич аатынан «Амма кырдалын ыччата» уопсастыбаннай ыччат тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ Саргылаана Неустроева илии баттааһыннаах Амма уонна Алдан улуустарыгар ойуур маһын ханнык тэрилтэлэр төһө иэннээх сиргэ уонна туох сыалтан ойуур маһан кэрдэн эрэллэрин туһунан ис хоһоонноох суругу СӨ экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миинистирэ Сахамин Афанасьев аатыгар суруйбуттара. Муус устар 10 күнүгэр ити анал сурукка СӨ экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар миинистирин солбуйааччы Алексей Агеев илии баттааһыннаах эппиэтэ бэлэмнээбиттэр. Ол ис хоһоонун кылгастык билиһиннэрэр буоллахха, маннык. Алдан сиригэр-уотугар 358,2 тыһ. куб. м маһы бэлэмнииргэ учаастагы арыандалыырга үс дуогабар оҥоһуллубутуттан билигин «Артель старателей Амур» АУо үлэлии сылдьар. Бу тэрилтэ сыл аайы 8 тыһ. куб.м маһы кэрдиэхтээҕиттэн 3 тыһ. куб. м толорор эбит. 2019 сыллаахха электроннай ньыманан ыытыллыбыт атыы түмүгэр «Ангара» ХЭУо уонна «Вудленд24» ХЭУ 2020 сылга Алдан уонна Амма улууһун сирдэригэр-уоттарыгар ойуур биирдии учаастагын дуогабардаһан арыандаҕа ылбыттара. Ол курдук, “Ангара” ХЭУо (Үөһээ Амма учаастагын лесничествота ) 46 сылга 54,5 тыһ. гектар уонна “Вудлэнд24” ХЭУо (Учур учаастагын лесничествота) 36 сылга 177, 4 тыһ. гектар иэннээх ойууру уларсан, сыл аайы 107 уонна 243, 2 тыһ. куб. м маһы кэрдэр былааннаах дуогабар түһэрсибиттэр. Бу тэрилтэлэр бырайыактара судаарыстыбаннай бэрэбиэркэни (экспертиза) бара сылдьар. Билиҥҥи туругунан арыандаҕа ылбыт учаастактарыгар үлэлии иликтэр. Санатар буоллахха, ити икки тэрилтэттэн «Ангара» ХЭУо Амма кэрэ сиригэр-уотугар үктэниэхтээх. Оттон Амма улууһун сиригэр-уотугар билигин учаастагы арыанда быһыытынан дуогабардаһан үлэлиир тэрилтэлэр суохтар. Арай, олохтоохтор оттук, оттон биирдиилээн урбаанньыттар дьыалабыай маһы кэрдэллэр. Амма улууһугар сылга 1716 тыһ. куб. м мас кэрдиллиэн сөбүн ыйбыттар. Былырыын судаарыстыбаннай, муниципальнай, биирдиилээн дьон наадаларынан 1383 дуогабар оҥоһуллан, 45,7 тыһ. куб. м мас кэрдиллибит. Итинник хабааннаахтык быһааран туран, ирдэбил быһыытынан сиппит эрэ мас кэрдиллиэхтээҕин, ол эбэтэр ситэ илик эдэр мас тыытыллыа суохтааҕын ыйбыттар. Ол аата киһи баттаҕа күччэччи кырыллыбытын курдук ып-ыраас тараҕай дэлээнэ хаалыа суохтаах.
Алдан уонна Амма улуустарыгар ойуур маһын кэрдии анал көҥүллүүр докумуоннарынан мэктиэлэнэн ыытыллар диэн быһаарбыттар. Бүгүҥҥү күҥҥэ сүрүн көҥүллүүр докумуоннарынан ойуур учаастагын арыандаҕа ылар уонна мас кэрдэн атыылыырга аналлаах дуогабардар буолаллар. Ити харда түмүгүнэн икки улууска сокуону, ирдэбили утаран маһы кэрдээччилэр суохтар диэн буолар («Черных лесорубов» нет). Сокуонунан мэктиэлэммэтэх маһы кэрдии судаарыстыбаннай ойуур иниспиэктэрдэринэн хонтуруолланар. Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэ иһигэр Кытай тэрилтэлэрэ дьыалабыай маһы бэлэмниир инниттэн ойуур учаастактарын арыандаҕа ылан дуогабар түһэрсибиттэрин туһунан бэлиэтэммэтэҕин ыйбыттар. Итини тэҥэ, маһы бэлэмнииргэ Кытай тэрилтэлэриттэн сайаапка киирэ илигэ этиллэр. Бырамыысыланнас министиэристибэтэ иһитиннэрбитинэн, Кытайга мас матырыйаал таһаарыллыбат эбит.
Амма өрүс ураты экосистиэмэтэ
РНА Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥ буордаах дойду биологическэй кыһалҕаларыгар (криолитозона) институтун ыстаарсай үлэһитэ, тыа хаһаайыстыбатын наукатын хандьыдаата Иннокентий Федоровтан Амма өрүс ураты экосистиэмэтин туһунан кылгастык кэпсииригэр көрдөспүппүтүгэр, “Амма өрүс уһуна 1462 км, сүнньүн иэнэ (бассейна) 69 300 кв. км. Өрүс былаһын тухары 195 бөдөҥ (10 км тахса усталаах) үрэхтэр уулара түһэр. Амма өрүс Саха сирин биир саамай кэрэ көстүүлээх өрүһэ буоларын бары диэн бэркэ билэбит. Кини төрдө “Амгинский хребет” диэн ааттанар үрдүк таас хайалардаах сиртэн, Өлүөхүмэ оройуонуттан, саҕаланар.
Амма сүнньүгэр 40-ча үүтүнэн аһааччылар үөскээн-ууһаан олороллор, олор истэригэр күндү түүлээх саарба баар. Улахан кыыллартан кэрэ быһыылаах-таһаалаах кулааһай кыыл сөбүлээн олохсуйар. Соторутааҥҥа диэри хайаларыгар сэдэхтик көстөр чубуку да баара. 64 көтөр аймах бииһин ууһа таарыйан ааһарыттан, 57-тэ Амма өрүс түбэтигэр олохсуйан уйаланар. Амма сиригэр 300-тэн тахса үүнээйи көрүҥэ үүнэр, итилэртэн 27 көрүҥ сэдэхтэрин ааһан, манна эрэ үүнэр ураты айылгылаахтар (эндемичнай). Холобур, Амма кыабыката (горец амгинский) манна эрэ үүнэр. Сэдэхтэртэн, чуолаан, доруобуйаҕа туһалаах, эмтээх бөрө сиир ото (вздутоплодник сибирский), көмүс силис (золотой корень) уонна хасхара (рододендрон золотистый) түөлбэнэн үүнэллэр. Амма өрүс сиригэр-уотугар адьас сэдэхтик көстөр 9 үүнээйи көрүҥүн (сообществоларын) булан турабыт. Итилэртэн саамай кэрэхсэбиллээҕинэн буолаллар: ыылаах харыйа (пихта), сыалаах мас (кедр), тирэх (тополь), болбукта (кедровый стланик), хасхара (рододендрон золотистый). Таас хатыҥа болбукталыын холбуу лабыкталаах сиргэ үүммүтэ эмиэ баар. Кинилэр уратылара диэн -- хотугу уонна соҕуруу тайҕа үүнээйилэрэ сэргэстэһэ үүммүттэрэ (симбиоз) буолар. Амма өрүс ураты айылҕалаах сир-уот. Ити этиллибиттэри барытын айылҕа пааматынньыктарын быһыытынан харыстыахпытын наада.
Үөһээ Аммаҕа мас кэрдиллиэхтээх учаастагын эргин Амма эбэни уунан хааччыйар сүрүн тымырдарынан буолар Модут, Көөҥкү, Туоруур, Хаппырыастаах, Кырбыкаан, Киэҥ үрэхтэр бааллар. Биологическай наука доктора, профессор Дмитрий Саввинов этэринэн, Амма сэлиэнньэтин аннынан Буйааҕы үрэх төрдүнээҕэр 1,45 төгүл элбх уу ааһар. Ол аата бу үрэхтэр Амманы уунан хааччыйаллар. Онон Үөһээ Аммаҕа ойууру күүскэ кэртилэр даҕаны, Амма өрүс уута уоларыгар тиийэр. Итинтэн сылтаан өрүс экосистиэмэтэ барыта айгырыыра, мөлтүүрэ чуолкай. Холобур, буорун быыллыҥы фракцията барыта өрүскэ кутуллуоҕа. Балыга эһиннэҕэ ол. Онон Амма өрүс сүнньүнэн хастыы эмит гектардаах учаастак сиргэ мас кэрдиллиэ суохтаах. Дьиҥэр, аныгы технологияны туһанан сиппит маһы кэрдиэххэ сөп эрээри, Амур, Иркутскай, Читинскэй уобаластарга ып-ыраас дэлээнэни хаалларалларыттан сылыктаатахха, ити ирдэбил биһиэхэ тутуһуллара саарбах», - диэн кэпсээтэ.
Ити этиллибит Үөһээ Аммаҕа «Ангара» ХЭУо 46 сыл устата 54538 гектардаах сиргэ сыл аайы 107,1 тыһ. куб. м маһы кэрдиэхтээх. Ити үлүгэрдээх сир-уот баараҕай маһа кэрдиллэр түгэнигэр, Амма эбэҕэ төһөлөөх хоромньуну аҕалара өйдөнөр, Амма өрүс ураты экэсистиэмэтин айгыратара чуолкай. Ол иһин ити кыһалҕаны өйдөөн туран, Амма улууһун дьоно-сэргэтэ иитиллэн, аһаан олорор эбэлэрин ойуурун бас-баттах кэртэриэн баҕарбат. Бэйэлэригэр сөп буолар маһы кэрдэн туһана олороллоро оруобуна сөп.
Дьокутаат этиитэ
Ийэ айылҕабыт мааны бэлэҕин харыстыах тустаахпыт
Руслан Федотов, норуот дьокутаата, Амма улууһун бочуоттаах гражданина, биллэр меценат:
- Амма өрүс ыраас, дьэҥкир уутунан түөрт улуус дьонун хааччыйар баар-суох Ийэ айылҕабыт маанылаах бэлэҕэ буолар. Онон Амма баһыгар баараҕай мастарбытын кэрдиэхтээхтэрэ барыбытын аймаата. Төһө да Ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ ырааҕынан эргитэн, айылҕаҕа улахан хоромньу тахсыбатын туһунан быһаарбыттарын үрдүнэн, ол сүүһүнэн сылларга үүммүт баараҕай мастарбыт бараннахтарына, Амма эбэбит эмсэҕэлиирэ чуолкай. Онон үйэлэрин тухары Амма өрүскэ балыктаан, тыытыллыбакка турар тайҕатыгар бултаан-алтаан иитиллэн олорор нэһилиэнньэ айманара сиэрдээх, оруннаах.
Биһиги тыйыс дойдубут киэҥ киэлитигэр сир баайын хостоон, айылҕабытыгар оспот, сүппэт хоромньуну таһаарбыттарын экологтар мэлдьэһэр кыахтара суох буолуо. Туох да диэбит иһин тимир суолу тутарга маспыт эмиэ соломмута, ол дьайыыта нэһилиэнньэҕэ биллэр. Сайдыы барыахтаах, ол эрээри норуот инники кэскилэ, доруобуйата инники уочаракка туруохтаах. Бүлүү өрүһү хайдах курдук сүһүртүлэр. Ол иһин, Бүлүү бөлөх улуустарыгар нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыы боппуруоһа сытыытык турар. Амма өрүс баһыгар маһы кэрдии күүскэ барар түгэнигэр, Бүлүү сүнньүгэр олорооччулар кыһалҕалара өр-өтөр буолбакка, биһиэхэ эмиэ кэлиэҕэ. Онон бары санаабытын холбоон, олорор маспыт мутугун кэртэримиэҕиҥ. Ырыаҕа ылланарын курдук, «Нарыннык, наҕыллык үйэлэргэ уста тур эн, сүрэхпит чопчута - Кыыс Амма”.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
