Ааҕааччы туруорсар

– Алексей үтүө күнүнэн! Кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын ааҕааччыга билиһиннэр эрэ.

– Таатта улууһун Ытык–Күөлүгэр Акулина Константиновна уонна Алексей Егорович Таппаховтар дьиэ кэргэттэригэр атырдьах ыйын 26 күнүгэр 1989 сыллаахха төрөөбүтүм. Ийэм үйэтин сааһын тухары буҕаалтырынан үлэлээбитэ, билигин биэнсийэҕэ олорор, аҕам суоппардаабыта, хомойуох иһин, биһиги кэккэбитигэр суох. 2007 сыллаахха Авксентий Егорович Мординов аатынан Тааттатааҕы гимназияны бүтэрбитим. Тута ХИФУ Мэдиссиинэ институтугар үөрэнэ киирбитим. Үрдүк үөрэҕи бүтэрээт ординатураны ааспытым, оттон аспирантураҕа киирэн 2018 сыллаахха кандидатскай диссертациябын көмүскээбитим.

– Мэдиссиинэ эйгэтин хаһааҥҥыттан интэриэһиргээбиккиний?

– Бу эйгэни быһа холоон 5–6 кылаастан саҕалаан интэриэһиргээбитим.

– Диссертацияҥ тиэмэтэ туох диэний?

– Диссертациябын «Эпидемиологические аспекты и клинико–генетическая характеристика болезни Паркинсона в Республике Саха (Якутии)» диэн тиэмэҕэ Красноярскайга көмүскээбитим. Судургутук эттэххэ, Саха сиригэр Паркинсон ыарыытын чинчийэбин.

– Мэдиссиинэ эйгэтэ сүрдээх ыараханын бары өйдүүбүт, оттон наукаҕа сыстарга уонна учуонай буоларга киһиттэн туох хаачыстыба ирдэнэрий?

– Мин санаабар, бастатан туран наукаҕа интэриэс баар буолуохтаах. Ол аата мэдиссиинэҕэ бэйэҥ чинчийии оҥоруохтааххын, талбыт тиэмэҕэр бэриниилээхтик үлэлиэхтээххин, итиэннэ атын дьон туһугар бэйэҕин харыстаабат эр санаалаах буолуохтааххын. Наука өттүн ылан көрдөххө, мэдиссиинэ институтугар устудьуону наукаҕа сыһыарыыга үчүгэй үлэ барар. Тоҕо диэтэр, өссө биһиги үөрэнэр эрдэхпититтэн билиҥҥээҥи диэри устудьуоннарга наука куруһуоктара бааллар. Ол курдук, бастакы кууруска үөрэнэ сылдьан анатомия куруһуогар доцент Татьяна Геннадиевна Дегтярева салайыытынан устудьуоннарга антропометрическай чинчийиини оҥорбуппут. Үһүс кууруска микробиология куруһуогар доцент Яна Александровна Ахременко салайыытынан сэбиргэхтэтии бахтыарыйаларын үөрэппиппит, ол тиэмэбитинэн Новосибирскайга ситиһиилээхтик научнай–практическай кэмпириэнсийэҕэ кыттыбыппыт. Үрдүкү кууруска клиническэй диссипилиинэлэри үөрэтэ сылдьан, неврологияны улаханнык интэриэһиргээбитим. Манна наукаҕа салайааччым Татьяна Егоровна Поповалыын билсибитим, кини билигин мэдиссиинэ наукатын дуоктара. 4–с куурустан ыла Татьяна Яковлевна Николаева, билигин үлэлиир кафедрам сэбиэдиссэйэ: «Паркинсон ыарыытыгар ылсан үлэлээҥ, чинчийиҥ. Бу кыһалҕа Саха сиригэр баар, үөрэтиллэ илик», – диэн эппитэ. Онтон ыла чинчийиибин саҕалаабытым. Ол гынан баран, оччолорго наука хандьыдаата буолуу игин диэн толкуй суох буоллаҕа. Ол үлэбин ординатураҕа салҕаабытым, онтон Татьяна Егоровна дуоктар истиэпэнин көмүскээбитэ, онон аспирантуралыыр кэммэр кини мин салайааччым буолбута.

– Уопсайынан наукаҕа бастакы хардыыларгын хаһан оҥорбуккунуй?

– Киһи наукаҕа интэриэһэ оскуола эрдэхтэн баар буолар эбит. Ол эрээри мин бастакы хардыыларбын информатика эйгэтигэр оҥорбутум. Учууталым Вера Николаевна Элякова салайыытынан «Инникигэ хардыы» курдук кэмпириэнсийэлэргэ кыттарым. Билигин «Инникигэ хардыыга» бэйэм эспиэрдиибин.

– Быйыл сайын Арассыыйа таһымнаах “Нейрофорум-2021” диэн кэнгириэскэ кыайыыҥ туһунан кэпсиэҥ дуо?

– Бу Бүтүн Арассыыйатааҕы кэнгириэс Неврология наукатын киинэ тэриллибитэ 75 сылыгар анаммыта. Бу ньиэрбэ ыарыытын чинчийэр, эмтиир соҕотох сүрүн тэрилтэбит буолар. Кэнгириэс Москваҕа Арассыыйатааҕы Наука Академиятын дьиэтигэр от ыйын 29–30 күннэригэр буолбута. Бу тэрээһиҥҥэ Саха сириттэн кафедрабыт сэбиэдиссэйэ Татьяна Яковлевна Николаева, доцент Саргылана Афанасьевна Чугунова, өрөспүүбүлүкэтээҕи 3 №–дээх балыыһа реабилитациялыыр киинин сэбиэдиссэйэ Анна Николаевна Макарова буолан барбыппыт. Кэнгириэс чэрчитинэн эдэр учуонайдар куонкурустара буолбута, онно биһиги истиэндэбэй дакылаакка киирэн кыттыбыппыт. Куонкурус түмүгүнэн 50–ча эдэр учуонай үлэтиттэн 4 бастыҥ үлэни талбыттара. Ол иһигэр мин үлэм хапсыбыта. Куонкуруска Паркинсон ыарыытынан ыалдьар дьон иһэр эмтэрин тастыҥ дьайыыларын чинчийэн, ырытан кыттыбыппыт.

– Саха сиригэр Паркинсон ыарыылаах төһө элбэх киһи баарый?

– Татьяна Яковлевна бастаан куруһуокка ыҥырарыгар: «Паркинсон ыарыы ситэ чинчийиллэбэтэх. Ону үөрэтиэххэ наада», – диэн сорудах биэрбитэ. 2008 сыллаахха ыстатыйа таһааттаралларыгар 16 ыарыһах баар диэн эбит. Оттон диссертациябын суруйар кэммэр, чинчийии ыыппыппытынан, кэлбит–барбыт ыарыһахтары барыларын бэлиэтээбиппит түмүгэр, 500–тэн тахса Паркинсон ыарыыта диагнозтаах киһи баарын биллибит. Итиэннэ саха дьонугар бу ыарыы түргэнник сайдыан сөп.

– Бу хантан кэлбит диагноһый?

– Джеймс Паркинсон диэн Лондоҥҥа олорбут хирург быраас аатынан ааттаммыт. Кини 1817 сыллаахха «Эссе о дрожательном параличе» диэн үлэни суруйбут. Ол эссеҕэ маннык ыарыы сибикилээх дьону суруйбут. Үлэтэ бэйэтин кэмигэр сыаналаммакка умнуллан хаалбыт. Кэнники XIX үйэ бүтүүтэ неврологияны төрүттээбит Жан Мартен Шарко Паркинсоннаах дьону көрбүт уонна бу ыарыыны бастакынан суруйбут Джеймс Паркинсон аатын иҥэрбит. Онон Джеймс Паркинсон саҥа ыарыыны арыйдым диэн билбэккэ сылдьан өлбүт.

– Паркинсон ыарыыта эмтэммэт диэн кырдьык дуо?

– Өскөтүн киһи Паркинсон ыарыытынан ыарыйдаҕына толору сатаан эмтэммэт. Ол эрээри эмп көмөтүнэн ыарыы салгыы сайдарын намтатыахха сөп. Онон ыарыыны эрдэттэн эмтиир ордук. Ыарыылаах киһи олох эмтэммэккэ сырыттаҕына олус түргэнник бэргиэн сөп. Ыарыы бастакы сибикилэрэ баар буолла да, быраас диагноһы туруораатын кытта, эмтэниини саҕалыыр ордук. Эмп араастаах, холобур, сорох эмп арыый мөлтөх дьайыылаах, ол эрээри аан маҥнай ыалдьыбыт дьон эмтэнэригэр ордук барсар, атын эмп арыый күүстээх, ыалдьыбыта ырааппыт дьоҥҥо ананар. Маны барытын невролог быраас киһи туругуттан көрөн аныыр. Ону таһынан, эпэрээссийэ көмөтүнэн эмиэ эмтиэххэ сөп. Биһиги Саха сириттэн ыарыһахтарбытын сүрүннээн Владивостокка ыытабыт. Эпэрээссийэ кытаанах киритиэрийдэрдээх, ол эбэтэр бу эмтэнэр ньыманы невролог уонна нейрохирург быраас чахчы туһалыа диэн эрэллээх буоллахтарына биирдэ тутталлар. Эпэрээссийэ киһини толору эмтиир диэн сыыһа өйдөбүл баар. Бу эмтээһин биир ньымата буоллаҕа дии, онон киһи туругун хас эрэ сылга бөҕөргөтөн биэрэр. Толору эмтэнэр ыарыы да диэн аҕыйах, онон ыарыһах санаата күүстээх буолуон наада. Эмтэнии кууруһун ааһар кэмигэр ыһыктынан кэбиспэккэ, «туһалыа» диэн эрэнэн эмтэннэҕинэ уонунан сылларга ыарыы сайдарын бытаардар, үчүгэйдик үлэлиэн-хамсыан, күннээҕи дьыалаларын кыһалҕата суох оҥоруон сөп. Оттон ыһыктынна эрэ, ыарыы түргэнник киһини сиир.

– Хайдах эрэ гынан ыарыы сайдыытын бытаардыахха, эмтиэххэ сөп дуо?

Науканан дакаастаммыт чахчы баар – табахтыыр уонна кофе иһэр дьон Паркинсон ыарыытынан ыалдьар кутталлара кыччыыр диэн. Ол эрээри, табахтыыр киһи Паркинсон ыарыытынан ыалдьар сааһыгар тиийбэккэ тыҥата рак буолан дуу, инфарктаан эбэтэр инсууллаан өлүөн сөп. Онон «табахтааҥ» диэн неврологтар кимиэхэ да сүбэлээбэппит. Паркинсон ыарыытын кутталын эт-хаан дьарыга кыччатар. Ыарыыны элбэх кыра төбө эчэйиилэрэ бэргэтиэхтэрин сөп.

– Паркинсон ыарыытын бастакы сибикилэрэ тугуй?

– Бастакы сибикинэн киһи бытаарыыта буолар. Ол эбэтэр киһи туттара-хаптара бытаарар, үгүс дьон онно улахан суолтаны уурбат – кырдьыбыт ол иһин бытаарар дии саныыллар. Дьиҥэр ол ыарыы киһиэхэ үөскээбитин, сайдыбытын көрдөрөр. Итинник диагнозтаах дьон атахтарын соһон хаамар, сирэйдэрин былчыҥнара мөлтөөн үөрэри-хомойору, дьиктиргиири көрдөрбөт, саҥалара уларыйан биир туоннаахтык, бытааннык саҥарар, итиэннэ хаамалларыгар илиилэрэ хамсаабат (дайбаабакка хаамар), бөкчөгөр буолаллар. Өссө салыбырааһын баар, бу сибики 70 % ыарыһахтарга көстөр.

– Бу ыарыыга ордук эр киһи ылларар дуу, дьахтар ылларар дуу?

– Эр киһи уонна дьахтар тэҥ соҕустук ыалдьаллар. Ол эрээри эпидемиологическай чинчийиилэри көрдөххө, ордук эр дьон күүскэ ыалдьар эбит. Бу ыарыынан ордук 60–нарын ааспыт дьон ыалдьаллар. Билиҥҥи кэмҥэ киһи олорор сааһа үрдүү турар, кырдьаҕас киһи ахсаана эмиэ элбиир. Онон кэлэр сылларга Паркинсон ыарыылаах дьон ахсаана лаппа элбиирэ сылыктанар.

– Оччоҕо ыарыы сибикитин эрдэ, эдэр эрдэхпитинэ хайдах даҕаны булбаппыт дуо?

– Билиҥҥи кэмҥэ ити кыаттара илик кыһалҕа буолар. Ол эрээри ыарыыттан харыстаныахха сөп, табаҕы киллэрбэппит, эппитим курдук, киһи табахтан сылтаан атын куһаҕан ыарыыларынан ыалдьыан сөп. Сарсыарда аайы үчүгэй хаачыстыбалаах кофе иһии, эти-хааны чэбдигирдэр эрчиллиилэр, сарсыардатын сүүрүү эбэтэр эт-хаан дьарыга. Бу Паркинсон ыарыы сайдарын намтаталлар. Билигин наука ыарыыны эрдэ булууга үлэлэри, чинчийиилэри оҥорор.

– Маннык диагнозтаах аан дойдуга биллэр дьону ааттаа эрэ.

– Рим аҕабыыта Иоанн Павел II, Голливуд актера Майкл Джей Фокс, биллиилээх боксер Мухаммед Али, Арассыыйа композитора Андрей Вознесенскай уонна кэнники кэмҥэ видеоархив көмөтүнэн бу ыарыы Адольф Гитлерга баар буолуон сөп эбит диэн бигэргэтиилэр киирдилэр.

Онон бу диагноз турар түгэнигэр, санааны ыһыктынан кэбиспэккэ, быраас анаабыт эмтэнии кууруһун толоруохха наада. Эдэр кэскиллээх учуонайга Алексей Таппаховка инники үлэтигэр ситиһиилэри баҕарабыт. Сотору кэминэн кини чинчийэр үлэтин салҕаан, кэҥэтэн, Арассыыйа наукатыгар, мэдиссиинэҕэ чахчы туһалаах үлэни суруйан, наука дуоктара буола сайдарыгар саарбахтаабаппыт.