Үөрэх

 Дьэ, наукаҕа маннык ураты суолталаах сыл баар-суох бэдэрээлинэй таһымнаах үрдүк үөрэхпит кыһатыгар хайдах ааспытын туһунан университет наукаҕа уонна инновацияҕа проректора Евгений Эдуардович Соловьев кэпсиир.

СЫЛ БАСТЫҤНАРА ААТТАННЫЛАР

– Дойду үрдүнэн биллэриллибит Наука уонна технология сыла биһиги университекка үгүс үтүө түгэннэри, саҥа кыайыылары бэлэхтээтэ, билим эйгэтигэр ураты саҕахтары арыйда, – диэн кэпсэтиини Евгений Соловьев саҕалаата.

Университет наукатын бэлиитикэтигэр эдэр чинчийээччилэри бэлэмнээһин биир сүрүн хайысхата буолар. Мантан сиэттэрэн, ааспыт сылга 200-тэн тахса научнай тэрээһин ыытыллыбыт. Олор истэригэр Бүтүн Арассыыйатааҕы эдэр чинчийээччилэр «ЭРЭЛ» форумнара, «Университеттар уонна геостратегическай территориялар сайдыылара» форум иһинэн «Эдэрдэр наукалара» сана атастаһар былаһаакка, наука IX бэстибээлэ, ХИФУ устудьуоннарын «Аммосов» билим кэмпириэнсийэтэ, аспираннар ааҕыылара, «ScienceHack» эдэр чинчийээччилэр уонна инноватордар күрэхтэрэ, о.д.а. Ахсынньыга Сочи куоракка Наука сылын түмүктүүр, Бэрэсидьиэн В.В. Путин кыттыылаах, Арассыыйа эдэр учуонайдарын кэнгириэһигэр ХИФУ билимҥэ үрдүк көрдөрүүлээх устудьуоннара, аспираннара уонна эдэр учуонайдара кыттыыны ылан кэлбиттэр.

Эдэр ыччаты наукаҕа сыһыарар, чинчийээччилэр үлэлэрин киэҥ эйгэҕэ таһаарар сыалтан Эдэр чинчийээччи сылын иһинэн «Научный журнальный клуб» уонна «Наука за пределами известного» диэн анал бырайыактары олоххо киллэрбиттэр. Бастакы бырайыак сыала – аан дойду таһымнаах билим сурунаалларыгар бэчээттэмит научнай ыстатыйаларын учуонайдар көннөрү дьоҥҥо өйдөнөр гына судургутук кэпсээн биэрэллэр. Иккис бырайыак чинчийэр үлэлэрин тиэмэтин, хайысхатын быһаарына илик чинчийээччилэргэ ананар. Манна ХИФУ тутаах учуонайдара наука хайа хайысхалара үөрэтиллэ иликтэрин, ол үөрэтии туох түмүктэргэ аҕалыан сөбүн туһунан сэһэргииллэр. Бу бырайыактар чэрчилэринэн 20-тэн тахса видео-матырыйаал уһуллубут.

Маны таһынан, 2021 сылга эдэр учуонайдар чинчийэр үлэлэрин өйүүр дьаһаллар олоххо киирбиттэр: 17 эдэр учуонай ХИФУ граннарын туппут. онон научнай ыстатыйаларын бэчээттэтэллэр.

– Наука сылын түмүгүнэн бастыҥ эдэр чинчийээччи ким буоллай?

– Олунньу 8 күнүгэр, Наука күнүгэр сөп түбэһиннэрэн, кыайыылаахтары ааттаатылар. «Бастыҥ эдэр учуонай» – ХИФУ политехническай институтун (филиал) доцена Кирилл Томскай. Кини ньиэп уонна гаас баар сирдэрин көдьүүстээхтик уонна айылҕаны киртиппэт гына туһаныыгы үлэлэһэр. Түөрт сыллааҕыта бу институт «Таас-Юрях Нефтегазодобыча» диэн хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэтин кытта ньиэп-гаас дьыалатыгар кафедра арыйбыттара, ону билигин Кирилл Томскай салайар. «Бастыҥ аспирант» – Дмитрий Аммосов (математика уонна информатика института). Эдэр чинчийээччи мультифизичнай уонна мультиконтинуумнай садаачалары суоттуурун интэриэһиргиир. «Бастыҥ чинчийээччи-устудьуон» – хотугулуу-илиҥҥи норуоттар тылларын, култуураларын институтун IV кууруһун устудьуона Игорь Данилов. Хас биирдии кыайыылаахха ХИФУ сыаллаах хапытаалын пуондатыттан «MacBook Air» ноутбук бириис быһыытынан туттарылынна.

ЛАБОРАТОРИЯ – ЧИНЧИЙИИ КИИНЭ

Устудьуон чинчийиинэн дьарыктанарыгар научнай куруһуок улахан суолталаах. Университекка билиҥҥи туругунан 242 куруһуок үлэлиир.

– 2021 сыл улахан сонуна диэн, Камчатка, Чукотка, Магадан, Сахалин эрэгийиэннэрин кытта кыттыһан, «Север – территория устойчивого развития» диэн наука уонна үөрэх киинин биһиэхэ арыйдыбыт. Бу улахан суолталаах бырайыак чэрчитинэн, Арассыыйа үрдүнэн ыытыллыбыт куонкурус түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэбитигэр 6 саҥа научнай лаборатория баар буолла. Ол иһигэр 3-һэ – ХИФУ-га. Баларга олоххо киириэн сөптөөх прикладной хайысхалаах чинчийиилэр ыытыллыахтаахтар.

Лабораториялар кэлэктииптэрин 60%-на 39 саастарын туола илик эдэр учуонайдар, 30% – устудьуоннар. Ол эбэтэр устудьуоннар үөрэнэр кэмнэригэр инженер-чинчийээччи, лаборант-чинчийээччи дуоһунастарга үлэлээн, салгыы олохторун науканы кытта ситимниир кыахтаммыттар.

Ааспыт сыл өссө биир улахан суолталаах түгэнинэн Ленора Гренобль салалталаах «Аартыка норуоттарын тылларын экологията» диэн аан дойду таһымнаах научнай-чинчийэр лаборатория ХИФУ-га тэриллибитэ буолар. Сүтэн-симэлийэн эрэр аҕыйах ахсааннаах эбээн, эбэҥки, долган, чукча, дьүкээгир норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин, төрүт тылларын харыстааһын уонна сайыннарыы – ХИФУ кэскиллээх научнай хайысхаларыттан биирдэстэрэ буолар.

САҤА АРЫЙЫЫЛАР

2021 сыллаахха университет научнай бөлөхтөрө 180-тан тахса араас хайысхалаах билим бырайыактарыгар үлэлэспиттэр. Элбэхтэн аҕыйах холобуру аҕаллахха, мэдиссиинэ наукаларын дуоктара Н.Р. Максимова салалталаах «Геномная медицина» лаборатория кэлэктиибэ нейрональнай цероиднай липофусциноз 6 көрүҥнээх ыарыыны түргэнник уонна сөптөөхтүк быһаарар (диагностикалыыр) ньыманы тобулбуттар.

ХИФУ тутаах учуонайа, географическай наукалар дуоктара Л.А. Пестрякова салалтатынан Индигиир, Дьааҥы өрүстэр тардыыларгар сытар күөллэр сайдар түһүмэхтэрэ быһаарыллыбыт. Маннык хайысхалаах чинчийиилэр тулаалыыр эйгэ экосистиэмэтин мониторинныырга улахан суолталаахтарын кэпсэтээччим бэлиэтиир.

Тыйыс айылҕалаах Саха Сирин уонна Аартыка кыһыҥҥы усулуобуйатын тулуйар, тымныы усулуобуйаҕа сөп түбэһэн биэрэр саҥа полимернай матырыйааллары оҥорон таһаарыы – ХИФУ киэҥ научнай хайысхаларыттан биир кэскиллээх көрүҥэ. Тиэхиньиичэскэй наукалар дуоктара, бэрэпиэссэр А.А. Охлопкова салалтатынан «сверхвысокомолекулярнай» полиэтилентан саҥа полимернай матырыйааллары оҥорбуттар. Бу ньыма Дьокуускайга уонна Бүлүү улуустарыгар боруобаламмыт.

ммыт. Математиктар Ялчин Эфендиев уонна Василий Васильев чинчийиилэрин омук учуонайдара туһанар, үлэлэригэр сигэнэр буоллулар. Криолитозона научнай-тиэхиньиичэскэй тоҕоостоох боппуруостарын быһаарар иерархическай, математическай моделларын уонна көдьүүстээхтик суоттуур алгоритмнарын оҥорбуттар.

БОЛҔОМТО ХАҺААҤҤЫТААҔАР ДА УЛААТТА

– Университеппыт Арассыыйа Уһук Илиҥҥи уонна хотугулуу-илиҥҥи эрэгийиэннэригэр тутаах наука кииннэриттэн биирдэстэринэн биллэр. Ректорбыт А.Н. Николаев учуонайдарбыт аан дойду таһымыгар тахсалларыгар, эдэр чинчийээччи ахсаана элбииригэр баһаам үлэни ыытар, саҥа соруктары туруорар. Билигин хаһааҥҥытааҕар даҕаны дойду салалтатын өттүттэн наукаҕа улахан болҕомто ууруллар буолла, – диир Евгений Эдуардович. Кини инновацияҕа үлэтин маннык үллэстэр:

– Олох инники сайдыытын сүрүннүүр хайысхатын салайыы улахан эппиэтинэстээҕин өйдүүбүн. Дойду үрдүнэн ыытыллар билим бэлиитикэтэ «Наука уонна университет» национальнай бырайыакка, ХИФУ наукаҕа туруорар сыала университет сайдыытын саҥа Бырагырааматыгар киллэриллэн тураллар. Онон, бастатан туран, биһиги үлэбит ити бырайыактарга ылыныллыбыт соруктары ситиһэргэ туһуланар. ХИФУ-га ыытыллар прикладной хайысхалаах бырайыактар элбээн, кинилэр түмүктэрэ олох араас эйгэлэригэр киирэн, тэрилтэлэр үлэлэрин хаачыстыбатын үрдэтэн, университет өрөспүүбүлүкэҕэ, ону таһынан атын да эрэгийиэннэргэ туһалаах буолуутун күүһүрдүүн ыытыы – үлэм биир сүрүн тосхоло.

Наука диэн олоҕу сайыннарар, сайдыы суолугар сирдиир хайысха буолан, бу эйгэҕэ үлэлээччилэртэн улахан үлэ, үрдүк идэтийбит хаачыстыба, олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан иһэр толкуй ирдэнэр. Ол иһин Евгений Эдуардович кэскиллээх эдэр наука каадырдары, аан дойду таһымыгар тахсар кыахтаах чинчийээччилэри иитэн-такайан, үөрэттэрэн, сайыннаран таһаарар соруктаах. Омук чинчийээччилэрин кытта бииргэ ыытар үлэлэрин кэҥэтэн-элбэтэн, научнай коллаборацияны сайыннаран, ХИФУ аан дойду таһымыгар биллэр-көстөр буоларын ситиһэр ыра санаалаах. Маныаха лабораториялар приборнай базаларын саҥатытыы, сайыннарыы, аныгы технологиянан үлэлиир оборудованиелары ылыы эмиэ туспа сорук быһыытанан турар эбит. Учуонайдарга, чинчийээччилэргэ тоҕоостоох усулуобуйаны тэрийии – үлэлэрин хайысхатын биир өрүтэ.

СИТИҺИИЛЭР КЫНАТТЫЫЛЛАР

Университ устудьуоннарын уопсай ахсааныттан 70%-нара науканан дьарыктанар. Билим хайысхатыгар үрдэтиллибит истипиэндьийэҕэ куонкурус сыллата кытаатан иһэрин, итиэннэ науканан дьарыктаныан баҕалаах устудьуон элбиирэ университет салалтатын үөрдэрин кэпсэтээччим бэлиэтиир.

– Ааспыт үөрэх дьылыгар норуоттар икки ардыларынааҕы «Ломоносов» кэмпириэнсийэҕэ 8, Новосибирскай куоракка сыллата ыытыллар Бүтүн Арассыыйатааҕы НПК-ҕа 7 устудьуон кыайыылаах үрдүк аатын ылбыта. «Сириус. Лето» бырайыакка 26 устудьуон кытынна, настаабынньык буолан, оскуола оҕолорун чинчийэр үлэҕэ уһуйдулар.

Быйыл бу үлэ эмиэ салҕанар. Ол курдук, 91 устудьуон кыттыылаах 48 научнай бырайыак ыытыллыахтаах. Проректор Е.Э. Соловьев сырдатарынан, Арассыыйаҕа биир улахан куонкуруһунан Аартыкатааҕы национальнай билим-үөрэхтээһин консорциума буолар. Ааспыт сыл түмүгүнэн 8 устудьуон 5 хайысхаҕа кыайыылаах аатын сүгэн, сыаналаах бэлэх ылбыттар, итиэннэ консорциум иһинээҕи билим эбэтэр үөрэхтээһин тэрилтэтигэр босхо стажировка ааһар туһунан туоһу сурук туппуттар. Маны таһынан 6 устудьуон наукаҕа үрдүк ситиһиилэрин иһин дойдубут Бэрэсидьиэнин истипиэндьийэтин ылар чиэскэ тиксибит.

Төһө даҕаны уустук кэмнэр тыҥааталлар, университет Наука сылынан баһаам үлэни ыыппытын сөхтүм. Оттон устудьуоннар онлайн үөрэнэллэрин аахсыбакка, научнай чинчийиигэ бэриниилээхтэрин туоһулаан араас таһымнаах кэмпириэнсийэлэргэ, куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталларыттан үөрдүм.