Үөрэх

Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүн көрсө, саха суругун-бичигин төрүттээбит Сэмэн Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатыгар олоҕун анаабыт, РФ үөрэҕириитин туйгуна, «Саха-Азия оҕолоро» пуонда стипендиата, «Чурапчы улууһугар үөрэҕирии сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» бэлиэлээх, Учууталлар учууталлара, оскуолаҕа саха тылын үөрэтии бырагырааматын, босуобуйаларын ааптара Екатерина Сивцева туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.

Сэлэ Таппыт алааһыттан

Екатерина Владимировна Сивцева оҕо сааһа устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах-өстөөх дьонноох Тааттаҕа, Сэлэ Таппыт алааһыгар, ааспыта. Ол иһин буоллаҕа, оҕо эрдэҕиттэн саха сайдам тылын-өһүн этигэр-хааныгар иҥэринэн, өйүгэр-санаатыгар хатаан, уран тылга уһуйуллан улааппыта.

Туора Күөл орто оскуолатын бүтэрээт, “оскуола-производство-үрдүк үөрэх” диэн ыҥырыынан сопхуос пиэрмэтигэр субан сүөһүгэ үлэлээбитэ. Саарбаҕа суох саха тылын учууталын идэтин баһылыыр баҕаттан, 1972 сыллаахха Саха судаарыстыбаннай университетын историко-филологическай факультетын саха салаатыгар туттарсан киирбитэ.

Устудьуон күргүөмнээх кэмнэрэ, эдэр саас эрчимнээх сыллара элэстэнэн  ааспыттара. Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрбит эдэр учуутал Чурапчы орто оскуолатыгар саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталынан үлэтин саҕалаабыта. Үөрэх управлениетын начаалынньыга Виталий Михайлович Неустроев үлэҕэ аныыр бирикээһин таһаарарыгар, бу оскуолаҕа өр сылларга таһаарыылаахтык үлэлииригэр баҕарбыта. Итинник алгыһы ылынан, Екатерина Владимировна бу оскуолаҕа харыс халбарыйбакка үлэлээтэ.   

Идэтигэр чулуу

-- Саҥа үлэлии кэлбит киһиэхэ барыта сонун этэ. Мин иннибинэ  бу оскуолаҕа саха тылын биллиилээх суруйааччылар Алексей Бродников, Феоктист Софронов, Степан Ефремов үөрэппиттэрэ улахан эппиэтинэһи үөскэтэрэ. Ол эрээри, үтүөлээх учууталлар Марфа Соловьева, Дмитрий Постников, Николай Дьячковскай, настаабынньыктарым Дария Кладкина, Розалия Макарова, Роман Васильев, онтон да атын учууталлар үтүө тыллара-өстөрө, күннэтэ көмөлөрө идэбин баһылыырбар тирэх буолбуттара, – диэн Екатерина Владимировна истиҥник ахтар. 

Кини Чурапчы орто оскуолатыгар саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталынан барыта 37 сыл, ол иһигэр улуус методическай холбоһугун салайааччытынан 15 сыл, оскуолатааҕы методическай холбоһук салайааччытынан 17 сыл үлэлээбитэ. Кылаас салайааччытынан үлэлээбит 22 сылын устатыгар төһөлөөх оҕону сүрэҕин сылааһыгар угуттаан, олох киэҥ аартыгар көччөх гынан көтүппүтэ буолуой? «Идэтигэр чулуу», «Бастыҥ кылаас салайааччыта» ааттар мээнэҕэ иҥэриллибэттэр.

Учуутал – үөрэнээччилэринэн

Екатерина Владимировна иитии-үөрэтии тиһигэр эксперименнэри киллэриигэ, педагог Бабанскай ньыматынан оҕону дьоҕурунан арааран, биирдиилээн үөрэтии тэриллиитигэр айымньылаахтык үлэлээбитэ. Үөрэтэр оҕолорун улуустааҕы, эрэгийиэннээҕи уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай кэмпириэнсийэлэргэ, үөрэнээччи ис кыаҕын арыйар Портнягинскай, Чиряевскай ааҕыыларга мэлдьи кытыннарара. Хайҕабыллааҕа диэн, 13 үөрэнээччитэ кини идэтин батыспыттара. Кинилэртэн Людмила Осипова Дириҥ агрооскуолатыгар, Николай Монастырев Д.П. Коркин аатынан Чурапчы спортивнай интэринээт-оскуолатыгар, Зоя Захарова улуустааҕы гимназияҕа саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталларынан үлэлииллэр, оттон Надежда Попова Япония дьонугар саха тылын үөрэтэр.

Уопуту науканан байытан

1991 сылтан Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ ылыллан, үөрэтии-иитии ис хоһооно саҥардыллыбыта. Үөрэх министиэристибэтэ педагогическай наука хандьыдаата Т.И. Петрова салалтатынан, Чурапчы учууталларын айар бөлөҕүн тэрийэн, саҥа бырагырааманы уонна үөрэх кинигэтин оҥорорго эппитэ. Бу айар бөлөххө Екатерина Владимировнаны биир бастакынан кылбыттара.

Уопуттаах учуутал наука эйгэтигэр үрдүк ситиһиилэммитэ. Кылгас кэм устатыгар саха тылын бырагырааматын, бэһис-алтыс кылаастарга үөрэнэр босуобуйа ааптара, сэттис кылааска саха тылын үөрэтэр кинигэ хос ааптара буолбута. Ыыппыт аһаҕас уруоктара биһирэнэн, 2010 сыллаахха  «Өрөспүүбүлүкэ 100 бастыҥ уруога» методическай хомуурунньукка киллэриллибиттэрэ. Маны таһынан, «Чурапчы буойун учууталлара», «Үөрэх сырдык суолунан» кинигэлэри хомуйан оҥорбута, эрэдээксийэлээбитэ. Бастыҥ учуутал айар-тутар үлэтин уопута «Педагогическай энциклопедия» үһүс туомугар сырдатыллыбыта.

Норуот үгэстэригэр тирэҕирэн

Мин Екатерина Владимировнаны кытары 2003 сылтан ыкса алтыспытым. Ити сыл оскуолаҕа «Сиэрдьит» диэн норуот педагогикатын ассоциацията тэриллибитэ. Мин салайааччынан, кини солбуйааччынан ананаммыт, норуот иитэр үгэстэрин сырдатыыга-тарҕатыыга үлэлээбиппит. «Саха норуотун иитэр ньымаларыгар тирэҕирэн, чөл олоҕу пропагандалааһын» диэн бырагырааманы оҥорон, анал балаһыанньаны бигэргэтэн, бэрт ситиһиилээхтик үлэлээбиппит. Өбүгэ үтүө үгэстэрин тарҕатыыга кылаастарынан тиэмэ сыһыаран үлэлэтии, норуот педагогикатын күннэрин тэрийии, тустаах кэмпириэнсийэлэри ыытыы, бастыҥ дакылааттары түмэн, хаһыакка, сурунаалга бэчээттэтии, НПК-ларга төрөппүттэри кытыннарыы -- үлэбит сонун өттө этэ. Бу туһунан суруналыыс Галина Нельбисова «Саха Сирэ» хаһыат 2008 сыл ыам ыйын 22 күнүнээҕи нүөмэригэр «Норуот иитэр үгэстэрин утумнаан» ыстатыйаны таһаарбыта.

Аныгы бырагыраама туһунан

Екатерина Владимировна оскуолаҕа өссө да үлэлиэх киһи, миэстэтин эдэрдэргэ туран биэрбитэ. Бэйэтэ сибэкки куруһуогун үлэлэтэн, сайын ахсын оскуола тиэргэнин араас сиэдэрэй сибэккилэринэн симээбитэ. Дьарыктыыр оҕолоро сибэккини үүннэрээччилэр улуустааҕы күрэхтэһиилэригэр ситиһиилээхтик кыттыбыттара.      

– Төрөөбүт тыл омук тыына, сайдар кэскилэ, – диир Екатерина   Владимировна. – Бэйэ төрөөбүт тылын, норуотун үгэстэрин билии инникигэ эрэллээх, сайдыылаах киһи ытык иэһэ. Ийэ тылбыт дьылҕата хас биирдиибиттэн тутулуктааҕын оҕолорго кыра саастарыттан өйдөтүөххэ наада. Оҕо маҥнай бэйэтин төрөөбүт тылын үчүгэйдик билиэхтээх, оччоҕуна эрэ кини атын омук тылларын дөбөҥнүк баһылыаҕа. Биллэн турар, оҕо барыта тылга дьоҕурдаах буолбатах, ол эрээри кини ханнык да идэни баһылаатын, төрөөбүт тылын билэр буоллаҕына, хаһан баҕарар бэйэтин көҥүллүк сананыа, атын омуктарга холобур буолуо. Билигин оҕолор оскуолаҕа саха тылын олус ыарырҕатабыт дэһэллэр. Ити биир биричиинэтинэн, мин санаабар, саха тылын үөрэтии бырагыраамата олус кэҥээбитэ уонна уустугурбута буолар. Кэнники сылларга тахсыбыт үөрэх кинигэлэригэр, бэл, мин, кырдьаҕас учуутал, өйдөөбөтүм элбэх...    

      * * *       

Екатерина Владимировна иллээх дьиэ кэргэн хаһаайката, үс оҕо тапталлаах ийэтэ, биэс сиэн кыһамньылаах эбэтэ. Кэргэнэ Анатолий Алексеевич -- РФ үөрэҕириитин туйгуна, чөл олох сиэрин туһугар дьоһун киһи. Оҕолоро дьиэ кэргэн холумтанын утумнаан, үрдүк үөрэхтээх, анал идэлээх үлэһиттэр, туспа ыаллар. Сивцевтэр сайын ахсын оҕуруот аһын уонна сибэккини өлгөмнүк үүннэрэллэр.

Дьэ, бу курдук Екатерина Владимировна Ийэ тыл уонна сурук-бичик күнүн көрсө, Ийэ сылын уруйдуу, үлэлээбит оскуолатын 150 сааһынан саҥаны айа-тута, сайдам санаатын сайыннара, сорсуннаах соруктарын тобула олороро дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө  холобур буолар.

Парасковья ПОПОВА- Тускулаана, 

 РФ уопсай үөрэхтээһинин Бочуоттаах үлэһитэ,

Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ