Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -14 oC

Өрөспүүбүлүкэ күнүнэн сибээстээн, «Сэмсэ санаа» биэриигэ суруналыыс Чокуур Гаврильев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеевы кытары кэпсэттэ.

Өрөспүүбүлүкэ күнүнэн сибээстээн, «Сэмсэ санаа» биэриигэ суруналыыс Чокуур Гаврильев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеевы кытары кэпсэттэ.

— Алексей Ильич, быйыл Ил Түмэн алтыс ыҥырыылаах мунньаҕа үлэтин түмүктүүр. Бу ыҥырыылаах мунньах кыайыытын-хотуутун, туох үлэни ыыппытын сиһилии билиһиннэр эрэ.

 — Алтыс ыҥырыылаах мунньах уустук, ыарахан кэмнэргэ үлэлээтэ. Бары билэрбит курдук, икки сыл устата коронавирус пандемията буулаабыта. Аны билигин дойду үрдүнэн байыаннай эпэрээссийэ буола турар. Биир сүрүн кыайыыбытынан Конституциябыт реформатын этэҥҥэ тиһэҕэр тириэрдиибит буолар. Арассыыйа Конституциятыгар 2020 сыллаахха дойдубут Бэрэсидьиэнин көҕүлээһининэн улахан уларыйыылар киирбиттэрэ. Онтон сиэттэрэн, Саха Сирин Конституциятыгар 10-тан тахса ыстатыйаларга уларытыылары киллэрэрбитигэр, биллэн турар, мөккүөрдэр бааллара. Дьону-сэргэни, уопсастыбаннаһы кытта ити боппуруостарга элбэх кэпсэтиилэр ыытыллыбыттара.

Ол түмүгүнэн, уопсай тылы буламмыт, Конституциябытыгар сөптөөх уларытыылары киллэрдибит. Конституционнай уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнах сокуоннарбытыгар эмиэ кэккэ уларытыылар киирдилэр. Бу уларыйыыларга өрөспүүбүлүкэ бэйэтин позициятын көмүскүүр ыстатыйаларын хааллаттардыбыт. Ил Түмэн хонтуруоллуур эбээһинэһэ (функцията), ол эбэтэр хонтуруоллуур сис кэмитиэтэ оннунан хаалла. Иккиһинэн, Счетнай балаатабытын өссө күүһүрдэн биэрдибит. Конституционнай ыстаатыстанна.

Кыраныыссабытыгар, территориябытыгар эмиэ мөккүөр баар этэ. Тустаах ыстатыйаҕа этиллэринэн, ити өрөспүүбүлүкэ боломуочуйата буолбатах, федеральнай этэ. Ону уларытыҥ диэн туруорсубуппут. Инньэ гынан, алтыс ыҥырыылаах мунньах оннунан хаалларда. Борокуратуураны кытта үлэлээн, уопсай тылы булан, сирбитин-уоппутун, кыраныыссабытын быһаарар боломуочуйабыт туһунан ыстатыйа Конституциябытыгар оннунан хаалла. Социальнай төлөбүрдэргэ, үбү-харчыны түҥэтиигэ сыһыаннаах сокуоннарга бары өттүнэн сөптөөх уларытыылар киирэллэрэ ситиһилиннэ. Балары барытын бэрт тэтимнээхтик уһаппакка-кэҥэппэккэ кэмигэр барытын оҥорон истибит. Бэрэссэдээтэл буолан баран, саха тылын көмүскүөхтээхпит, араҥаччылыахтаахпыт диэн сыаллаахпын. Бэйэбит өттүбүтүттэн сөптөөх көҕүлээһини тэрийбэтэхпитинэ уонна сокуоннарбытын, уураахтарбытын дьыаланы тэрийиини (делопроизводство) сахалыы тылынан ыыппат буоллахпытына, тылбытыгар-өспүтүгэр улахан боппуруостар, кыһалҕалар үөскүөхтэрэ диэммит Конституциябытыгар уларытыыны киллэттэрэн (регламеҥҥа), бу дьыл тохсунньу 1 күнүттэн Ил Түмэн туох баар үлэтэ барыта икки тылынан ыытыллар, суруллар буолла. Мунньахтар, дакылааттар, сокуоннар, уураахтар, дьаһаллар бары сахалыы тылынан тылбаастаналлар.

БИИР ТАҺЫМНААХ БЫЛААС

 — Соторутааҕыта бэрэстэбиитэллээх уорганнар иккис сийиэстэрэ буолан ааста. Тэрээһин хайдах ааста, сүрүннээн тугу дьүүллэстигит, быһаарыстыгыт?

 - Иккис ыҥырыылаах сийиэс ыытыллар болдьоҕун биллэр төрүөттэртэн көһөрбүппүт. Онон, быйыл кулун тутар бүтүүтүгэр ыыттыбыт. Олохтоох бэйэни салайыныыга дьүүллэһэр боппуруостар хаһан да бүппэттэр. Үп-харчы, боломуочуйалары тыырсыы уонна тэрээһин өттүлэригэр элбэх кыһалҕалар бааллар. Саамай сүрүнэ — Конституцияҕа уларыйыылар киирбиттэрин кэннэ, олохтоох бэйэни салайыныыга улахан реформа буолан эрэр. Билигин сокуон барылын РФ Госдумата бастакы ааҕыытын ылынан, тохтотон турар. Онон бу боппуруоска төннүөхпүт. Тустаах федеральнай сокуон таҕыстаҕына, өрөспүүбүлүкэбитигэр итиннэ сыһыаннаах сокуон ылыныахтаахпыт. Олохтоох салайыныы биир таһымнаах буолуоҕа. Куорат уокуруктара, муниципальнай тэриллиилэр бары биир таһымҥа туруохтара. Бу боппуруос тула дьүүллэһиилэр бардылар. Былырыын киэҥ хабааннаах дьүүллэһиилэр быһаарыыларын Ил Түмэн учуоттаан, бэйэтин этиилэрин Госдумаҕа киллэрбитэ.

Бүгүҥҥү туругунан тоҕус этииттэн сэттэтэ ылыныллыах курдук. Иккиһинэн, биллэн турар, кыаллыбат боппуруостар бааллар. Федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэриэххэ диэн этэллэр. Холобур, ити бэйдиэ сылдьар ыттар туһунан сокуон да буоллун.

Аны саамай улахан боппуруоспутунан үөрэхтээһин буолар. Билэргит курдук, былырыын ахсынньыга дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин 131-с федеральнай сокуоҥҥа уларытыыларга илии баттаан турар. Мантан инэ, Үөрэҕирии туһунан сокуоҥҥа боломуочуйа эрэгийиэннэргэ ылыллан баран, төттөрү муниципалитеттарга бэриллиэн сөп диэн этиллэр. Бу боппуруоска аны күһүн төннүөхпүт. Биллэн турар, дьүүллэһэр, толкуйдуур боппуруостар бааллар. Тоҕо диэтэххэ, уопсай үөрэхтээһин олохтоох салайаныыга сүрүн боломуочуйаларынан буолар. Кинилэр бүддьүөттэригэр саамай элбэх үп бу уопсай үөрэхтээһининэн көрүллэр. Ону субъект бэйэтигэр ылан баран, тустаах министиэристибэтинэн быһачча дьаһайтарар буоллаҕына, олохтоох салайыныылар хайдах буолаллар диэн боппуруос үөскүүр.

Өссө биирдэ муниципальнай реформа туһунан тоһоҕолоон этиэм. Олохтоох салайыныы сокуонунан нэһилиэк баар, эбэтэр суох буолара быһаарыллыбат. Урут олохтоох салайыныы былааһа да ситэ үөскүү илигинэ, нэһилиэктэрбит бааллара, бүгүн да бааллар, сарсын да баар буолуохтара. Олохтоох салайыныы сокуона ити боппуруоһу хайдах да уларытар, быһаарар кыаҕа суох. Итиннэ атын сокуоннаахпыт – административнай-территориальнай тутул туһунан диэн. Ол аата, биһиги хайдах администрациялаах, нэһилиэктэрдээх, улуустардаах, кыраныыссалаах буоларбытын атын сокуон быһаарар, түстүүр. Бу сокуон ыйыытынан, этиитинэн биһиги нэһилиэктэрбит бааллар. Онон нэһилиэк баһылыктара, олохтоохторо олох долгуйуо суохтаахтар.

ХОТУ УЛУУСТАРГА ТАҺАҔАҺЫ ТИЭЙИИ

 — Федеральнай үлэҕэ хоту улуустарга таһаҕаһы тиэйиигэ Ил Түмэн элбэх үлэни ыытта. Ол туһунан сиһилии кэпсээ эрэ.

 - Биир улахан ситиһиибитин хоту улуустарга таһаҕаһы тиэрдиигэ аналлаах сокуоммут бастакы ааҕыыны этэҥҥэ ааспыта буолар. Билигин биһиги бэйэбит этиилэрбитин киллэрэн, иккис ааҕыытыгар бэлэмнэнэ сылдьабыт. Бу сокуону өрөспүүбүлүкэ 30-ча сыл устата туруоруста. Сэбиэскэй Сойуус тутула суох буолбутун кэнниттэн, ол эбэтэр кииннээн тиэйии суох буолуоҕуттан, ити боппуруоһу биһиги өрөспүүбүлүкэбит барытын бэйэтэ быһааран кэллэ. Оттуктан саҕалаан, реестиргэ киирбит аһы-үөлү, бородууктаны барытын өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ таһынан олорор. Үтүмэн үп ороскуоттанар. Бүддьүөт кирэдьииттээһининэн улахан ноҕуруусканы көрсөбүт.

Элбэх этиилэр киирбиттэрин кэннэ биир улахан мунньахха дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин истэн, боппуруос федеральнай таһымҥа көрүллэн, тустаах сокуон оҥоһуллар кэмэ кэлбит диэн этэн туран, РФ Бырабыыталыстыбатыгар быһачча сорудах биэрбитэ. Маны олоххо киллэриигэ РФ Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыыга министиэристибэтэ анаммыта. Бу министиэристибэ биһигини кытта олус үчүгэйдик үлэлээбитэ. Арассыыйа үрдүнэн таһаҕас 50-тан тахса бырыһыана Саха Сиригэр тиэллэр.

РФ Уһук Илини уонна Аартыканы сайыннарыыга миниистирин бастакы солбуйааччыта Гаджимагомед Гусейнов төһө даҕаны соҕуруу дойду олохтооҕо буолбутун үрдүнэн, этинэн-хаанынан ылынан манна хаста да кэлэн, үлэлээн, хоту баран сыананы билэн-көрөн ырыппыта. Былырыын күһүн эмиэ кэлэ сылдьыбыта. Ол кэмҥэ уонтан тахса сенатор кэлэн барбыта. Тиксиигэ илдьэн нэһилиэнньэ хайдах-туох олорорун, маҕаһыыннарга бородуукта сыаната хайдаҕын-тугун көрдөрбүппүт. Оттук-уматык кэмигэр тиэрдиллибэтэҕинэ, хайдах буолар туруктаахтахтарын барытын өйдөөбүттэрэ. Аны «кыһыҥҥы суол» диэн өйдөбүл ханнык да сокуоҥҥа киирбэккэ сылдьар, нуормалыыр аакта докумуоннарыгар суох. Маны барытын туруорсаммыт куһаҕана суох сокуон тахсан эрэр. Бу сокуон сүнньүнэн Хотугу муора уонна тимир суолларын хонтуруоллуур, быһаарар аналлаах. Билигин ылыныллыахтаах эрэ диэн салайтарабыт. Инники өттүгэр, бу сокуону тупсарыыга күүскэ ылсан үлэлиэхпитин наада. Ол эбэтэр, биһиги бу хайысхаҕа федеральнай субсидия көрүллэригэр наадыйабыт.

ФЕДЕРАЦИЯ СЭБИЭТИГЭР

 — Былырыын ахсынньыга Федерация Сэбиэтигэр улахан мунньах буолан, уураах тахсыбыта. Билиҥҥитэ бу уураах олоххо киириитэ хайдаҕый?

 — Ити биһиги өрөспүүбүлүкэбит көҕүлээһининэн тэриллибит хамсааһын. 2012 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ биир бастакынан көҕүлээн, эрэгийиэннэр социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын көрүүтэ ыытыллыбыта. Былырыын ахсынньыга эмиэ Федерация Сэбиэтин Саха Сиригэр туһуламмыт мунньаҕа буолла. Онно өрөспүүбүлүкэбит тэриллибитэ 100 сылыгар түбэспитэ бары өттүнэн тоҕоостоох буолан биэрдэ. Өскөтүн урут федеральнай сокуоннарга «ханнык уларытыылары хайдах киллэриэххэ сөбүй» диэн туруорсар эбит буоллахпытына, бу сылга Ил Дарханы уонна норуот дьокутааттарын кытта толкуйдаан баран, үп-харчы өттүгэр тохтуохха диэн быһаарыммыппыт.

Онон, уураахха эбийиэктэри тутууну ыытары бигэргэтиинэн барбыппыт. Үлэни сыл устата ыытаммыт, өрөспүүбүлүкэ уонна Арассыыйа бары министиэристибэлэрин кытта бииргэ үлэлээн барытын бигэргэтэн, ити тустаах уураах таҕыста. Бу уураахха көрүллүбүт тутуулар уопсай сыаналара 200-чэкэ млрд солк. чугаһыыр. Онно биир бастакынан, Өлүөнэ муостатын тутуута киирэн турар. Муостабыт тутуутун аҥаара федеральнай бүддьүөттэн үбүлэниэхтээх. Урут үс гына (федерация, өрөспүүбүлүкэ уонна тутааччы) үллэрэ сатыыллара. Федеральнай суоллары ситимниир муоста тутуутун аҥаарын федеральнай бүддьүөттэн үбүлэниэхтээх диэн туруорсуубутун сенатордар өйөөтүлэр. Мэдиссиинэ улахан эбийиэктэрин киллэртэрдибит.

Ол иһигэр, Дьокуускайга инфекционнай балыыһа, мэдиссиинэ институтун үөрэнэр лабораториятын тутуулара. Итиэннэ «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы успуорт оонньууларыгар бэлэмнэнии иитинэн да уопсайдары өрөмүөннээһин, Сулҕаччы–Амма хайысхатынан уот ситимин, аэропуортары саҥардыы, Муусука үрдүкү оскуолатын үөрэнэр куорпуһун туттуу боппуруостара киирдилэр. Федерация Сэбиэтэ уурааҕы таһаарда да күүстээхтик хонтуруоллуурун ааһан, бырабыыталыстыбаны аҕалан отчуоттаталлар. Онон биһиги кинилэри көмө оҥостоорубут, туруорсар боппуруостарбытыгар ити уурааҕы таһаартарбыппыт. Бу сайын бэс ыйыгар анал кэмитиэт Саха Сиригэр кэлиэхтээх. Атыннык эттэххэ, уураах туолуутун, туох үлэ ыытылларын хонтуруоллуу кэлэллэр.

ДОЙДУМСАХ БУОЛУУ

 — Алексей Ильич, кэпсэтиибит хайысхатын арыый уларытыахха. Патриотизм туһунан элбэхтик кэпсэтэр буоллубут. Судаарыстыба өттүттэн патриотизмы сайыннарыыга туох үлэ ыытылларый?

 — Өссө 2005 с. гражданскай-патриотическай иитиигэ судаарыстыбаннай бырагыраама оҥоһуллубута. Арассыыйаҕа маннык бырагыраама ханна да суох этэ. Биһиги бастакынан «О патриотическом воспитании граждан» диэн өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылынан турабыт. Бүгүҥҥү туругунан маннык федеральнай сокуон суох. Бастатан туран, киһи бэйэтин эрэ быраабын өрө туппакка, дойду национальнай интэриэһин кытта үллэстиэхтээх. Тоҕо диэтэргин, дойду баар буоллаҕына, дойду национальнай интэриэһин көмүскээн күүстээх буоллаҕына, бу киһиэхэ бэйэтигэр туһалаах уонна барыстаах. Иккиһинэн, Украинаҕа тахсыбыт балаһыанньанан сирдэтэн көрдөххө, арҕааҥҥы дойдулар Арассыыйаны «сырьевой придаток» курдук көрөллөр. Дьиҥэр, Варшавскай дуогабар суох буолбутун кэннэ НАТО байыаннай блога ыһыллыахтаах этэ. Бииргэ ырыынак эргииригэр киирэбит, доҕордуу сыһыаннаах буолабыт, дьэ, эйэ дэмнээхтик олоруохтаах этибит буоллаҕа. Ону кинилэр төттөрүтүн НАТО байыаннай блогун хааллараллар уонна Арассыыйа кыраныыссатыгар кимэн киирэн иһэллэр. Москубаттан Киевкэ диэри массыынанан 800-чэкэ килэмиэтир. Дьокуускайтан Нерюнгригэ курдук. Онон, Арассыыйа муннуҥ анныгар НАТО байыаннай блога кэлэн олороро дьэ сүрдээх быһыы-майгы.

Үсүһүнэн, нуучча норуота – улуу норуот. Ол норуоту итинник мээнэ атаҕастыыр табыллыбат. Украинаҕа нууччалыы саҥарар дьон тылларын бобон, иккис суортаах норуот оҥостубуттара. Улахан норуоттарга итинник сыһыаннаһар табыллыбат. Мин наар маннык холобуру аҕалабын. Былырыын Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100 сылыгар этэн турабын. Ханнык судаарыстыбаҕа биһиги курдук норуокка, туспа өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһын биэрэллэрий? Судаарыстыбаннай тыл ыстаатыһын биэрэллэрий? Оттон ити Украинаҕа нуучча тыла эрэгийиэннээҕи ыстаатыстаах эрэ этэ, кэлин Үрдүкү Рада, бэл, ону эмиэ суох гыммыта.

ӨРӨСПҮҮБҮЛҮКЭ КҮНҮН КӨРСӨ

— Кырдьык, биһиги убайдардаах буолан уонна нуучча суударыстыбатыгар олорор бэйэбит өрөспүүбүлүкэлээхпит. Былырыын 100 сылбытын бэлиэтээбиппит. Бу ыстаатыс саха норуотугар тугу биэрбитин туһунан Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр анаан өссө быһааран биэрэриҥ буоллар.

 — Биһиги Максим Аммосовынан, Былатыан Ойуунускайынан, Исидор Бараахабынан, Степан Аржаковунан, Степан Васильевынан киэн туттабыт. Бу убайдарбыт биһиэхэ өрөспүүбүлүкэни бэлэхтээбиттэрэ. Холобур, Бурятия Өрөспүүбүлүкэтэ быйыл 100 сылын туолар. Тэриллэригэр «Бурятско-Монгольская Автономная Республика» диэн этэ. Оттон биһиги тэриллэрбитигэр саамай улахан ситиһиибит диэн бу билигин тутан олорор сирбит-уоппут уонна территориябыт буолбута. Оччолорго биһиги туспа, оннооҕор административнай единица быһыытынан, олорботохпут. Биһиги «Якутская Область Иркутской губернии» диэн этибит.

Олунньу 16 күнүгэр бастаан ВЦИК «Об образовании Якутской АССР» диэн уурааҕа тахсар уонна хамыыһыйа тэриллэр. Ол хамыыһыйа сүрдээх элбэх үлэни ыытар. Бастатан туран, территориятын, сирин-уотун, кыраныыссатын быһаарсыбыттара, аны былааһа хайдах буолуохтааҕа бигэргэммитэ. Тэрээһин үлэтэ олус элбэх этэ. Ол барыта оҥоһуллубутун кэннэ, муус устар 27 күнүгэр, дэкириэт тахсар. Бу хамыыһыйаҕа Саха Сириттэн собус-соҕотоҕун Максим Кирович Аммосов үлэлиир.

Билигин архыып докумуоннарын ылан көрдөххө, үксүн мөккүөр кыраныыссаҕа уонна сиргэ-уокка барбыт. Түөлбэнэн олоруу туһунан кытта кэпсэтиилэр тахса сылдьыбыттар. Сахаларга түөлбэлээн олорор сирдэринэн эрэ аптаныамыйаҕа биэриэҕиҥ диэн санаа баар эбит. Ол аата, чохтоох Нерюнгрибытыттан, алмаастаах Мииринэйбититтэн матыа эбиппит. Күүстээх үлэ ыытыллан, өссө улахан сири ылбыттар. Дьиҥэр, өссө улахан этэ, ону 1928 с. кэккэ киирсиилэр түмүктэригэр Охотскай муораҕа тахсар суолбут быһыллыбыта. Иккиһинэн, өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһа кэлэр. Уобалас диэн этии эмиэ киирэ сылдьыбыт. Ону кэккэ табаарыстар туруорса сылдьыбыттар. Өрөспүүбүлүкэ ыстаатыһа судаарыстыбаннай ыстаатыһы биэрэр. Онно тирэҕирэн сайдыы үөскүүр. Ол иһин, судаарыстыбаннас диэн тыл хаалар.

Салгыы 90-с сылларга, Сэбиэскэй Сойуус ыһыллаары турар кэмигэр, дойду үрдүнэн улахан уларыйыылар тахсаннар, өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин ыстаатыстарын туруорсаллар. Оччолорго сойуус саҕана «административно-командная система» баар буолан, сойууһунай да, аптаныамынай да өрөспүүбүлүкэлэр улахан бырааптара суоҕа. Ол онно кэлин хамсааһын тахсан, өрөспүүбүлүкэбитигэр бас-көс дьонноох буоламмыт, ол иһигэр 1990 сыллаахха Михаил Ефимович Николаев Үрдүкү Сэбиэккэ бэрэссэдээтэллии олорон, декларацияны ылыналлар.

1992 сыллаахха өссө федеративнай дуогабарга илии баттаһабыт. Федеративнай дуогабар баттаһан дойдубутун ыһыллартан быһаан турабыт. Атын өрөспүүбүлүкэлэр биһигини батыһан ити дуогабар баттаммыта. Кэлин ити федеративнай дуогабар тосхоллоро Арассыыйа Конституциятыгар бигэргэммиттэрэ.

 - Алексей Ильич, олохтоох кэпсэтии буолла. Түмүккэ, түгэнинэн туһанан, ааҕааччыларбытыгар Өрөспүүбүлүкэ күнүнэн эҕэрдэҕин тиэрдэриҥ буоллар.

 - Саха Сирин бары олохтоохторун итиитик-истиҥник бэйэм ааппыттан уонна Госдума аатыттан Өрөспүүбүлүкэ күнүнэн эҕэрдэлиирбин көҥүллээҥ. Бу сүрдээх улахан суолталаах бырааһынньык. Биһиги улуу убайдарбыт өрөспүүбүлүкэ буолар ыстаатыһы ситиһэннэр, биһиги баччааҥҥа диэри сирдээх-уоттаах, территориялаах, тыллаах-өстөөх, култуураах омук быһыытынан сайдан кэллибит. Онон кэнэҕэски көлүөнэҕэ анаан, маннык өссө күүскэ бөҕөргөтөн, сайыннарыах тустаахпыт.

  • 1
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением