Бырабыыталыстыба чааһа

Өрөмүөҥҥэ үгүөрү үп ирдэнэр

Сүрүн дакылааты оҥорбут тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов иһитиннэрбитинэн, мелиорация салаата «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2020-2024 сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун итиэннэ ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин» судаарыстыбаннай бырагыраама «Тыа хаһаайыстыбатын сирин мелиорациялааһын уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыы» хос бырагырааматын чэрчитинэн үбүлэнэр. Былырыын 340 мөл. солк. (өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 328 мөл. солк., федерацияттан 11 мөл. солк.) көрүллэн маннык тыырыллыбыт: мелиорация управлениета ыытар үлэтигэр 327 мөл., хаһаайыстыбалар сири тупсаран оҥорууга ороскуоттарын сороҕун толуйууга 12,7 мөл. көрүллүбүт.

Быйыл үбүлээһин арыый улааппыт, 461 мөл. солк. (өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 418 мөл. солк., федерацияттан 42 мөл. солк.) буолбут. Бу харчыга тирэҕирэн, 16 тыһ. гектар сири хабар ситими оҥорор, 57 гидротехническэй тутууну көрөр-истэр, 6 эбийиэги хапытаалынайдык өрөмүөннүүр, “Өлүөнэ – Мүрү”, ”Өлүөнэ – Туора Күөл” уу ситиминэн хачайданар ууну икки төгүл элбэтэр, 24 быһыты страховкалыыр, итиэннэ быйылгыттан саҥа киллэриллибит хайысханан, 1200 гектар сир учаагын межеваниетын бырайыагын бэлэмниир, кадастр үлэтин ыытар сорук турар.

Ол эрээри, көрүллэр үп бэрт татым эбит. Ону маннык сыыппаралар кэрэһилииллэр: өрөспүүбүлүкэҕэ 719 тыһ. гектар ходуһа баарыттан 436 тыһ. гектар ходуһа, 105 тыһ. гектар бааһына баарыттан 55 тыһ. гектар бааһына туһаныллар. Мелиорацияламмыт ходуһа иэнэ 97 тыһыынча гектар эрээри, онтон аҥаара эрэ туһаныллар, ол иһигэр 15 тыһ. гектар нүөлсүтүллүбүт, 26 тыһ. гектар уута түһэриллибит сир. Эмиэ үбүлээһин ситэтэ суоҕунан, мелиорация эбийиэктэрин аҥаардара ситэ туһаныллыбат. Холобур, кураайы сирдэргэ сааскы ууну халытан 24 тыһыынча гектар ходуһаны нүөлсүтэр кыамталаах 40 ситимтэн 19-һа, ууга былдьанар 69 тыһыынча гектар ходуһаны куурдар кыамталаах 131 ситимтэн 51 үлэлиир. Барыта 75 аһыллар-сабыллар быһыт баарыттан 42-тэ үлэлиир кыахтаах. Урукку хоруулар сылтан сыл оһон, ууну аһарар кыамталара аччыыр, килиимэт сылыйыытыттан быһыттар ис тоҥноро ирэн, онуоха эбии сааскы халаан айгыратан, туруктара мөлтөөн иһэр.

Миниистир этиитин түмүктүүрүгэр, ууну халытан нүөлсүтэр уонна куурдар ситимнэр кыамталарын толору туһаннахха, сүүһүнэн тыһыынча туонна оту эбии ылар, сүөһү аһылыгын толору хааччыйар кыах баарын бэлиэтээтэ, хапытаалынай өрөмүөҥҥэ эбии үбүлээһин наадатын эттэ.

1,5 туонна дуу, 5 туонна дуу?

Норуот дьокутааттара бу боппуруоска учуонайдар санааларын истиэхтэрин баҕаралларын эппиттэригэр, ТХНЧИ научнай үлэһитэ Сахаяна Павлова сиртэн үүнүүнү ылыы мелиорация үлэтиттэн улахан тутулуктааҕын бэлиэтээтэ. Оҥоһуута суох биир гектар ходуһа 1,5 туонна оту биэрэрин, курааҥҥа төрүт да мэлитэрин, оттон нүөлсүтүллүбүт ходуһаттан 4-5 туоннаны баһыахха сөбүн эттэ. Сири-уоту тупсаран, сөптөөхтүк нүөлсүтэн, сүмэһиннээх үүнээйилэри, ол иһигэр «Кириэстээх» кэпэрэтиип холобурунан, кукуруза, просо, подсолнух курдук үүттүгэннээх култууралары ыстахха, сүөһүттэн бородууксуйа ылыытын таһыма биллэрдик үрдүөҕэ, онон бу хайысханан үлэни сөргүтэр наада диэтэ.

Икки үйэ алтыһар кирбиитигэр илин эҥээр улуустарга үс бөдөҥ уу ситимэ (“Өлүөнэ – Мүрү”, ”Өлүөнэ – Туора Күөл”, “Бэдьимэ -- Нал”) тутуллан үлэҕэ киллэриллибитэ. Өлүөнэ эбэттэн уонтан тахса мөлүйүөн кубометр уу хачайданан Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы сирдэрин-уоттарын угуттуур, Бэдьимэ ситимэ Мэҥэ Хаҥалас Доллу уонна Төҥүлү нэһилиэктэрин сирдэрин нүөлсүтэр. Онон, өрүстэр кирбиилэригэр сытар, мэлдьи курааҥҥа оҕустарар нэһилиэктэр уунан хааччыллаллар. Маны таһынан Тааттаҕа Киэҥ Эбэ ситимэ, Нам улууһугар Таастаах ситимэ үлэлииллэр, Бүлгүттээх ситимэ сөргүтүлүннэ.

Бэйэтин кыаҕынан үлэлиир

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһинэн тэриллибит «Сири мелиорациялааһын уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыы управлениета» судаарыстыба бүддьүөтүн тэрилтэтин салайааччы Дмитрий Махаров тэрилтэтин үлэтин-хамнаһын туһунан сырдатта.

Ааспыт сыллардаах сарбыйыы тэбиитигэр управление билигин 188 үлэһиттээх, сэттэ салаалаах. Бүлүүгэ, Үөһээ Бүлүүгэ, Уус Алдаҥҥа баар салаалар тустаах улуустарыгар ыытыллар үлэни-хамнаһы сүрүннүүллэр, Сунтаардааҕы салаа Ньурбаны, Чурапчытааҕы салаа Тааттаны, Илин эҥэрдээҕи салаа Мэҥэ Хаҥалаһы, Амманы, Киин салаа Дьокуускай куораты, Хаҥалаһы, Намы, Өлүөхүмэни, Ленскэйи, Кэбээйини уонна хотугу улуустары көрөллөр-истэллэр. Анал тиэхиньикэ эргэрбитэ, хамнас намыһаҕа уустуктары үөскэтэр, атын исписэлиистэри киллэрбэккэ туран эттэххэ, эдэр бульдозеристар уонна экскаваторщиктар аҕыйах сыл үлэлээн уопутурдулар да, бырамыысаланнай тэрилтэлэргэ бараллар эбит. Управление салайааччыта салгыы быйыл ханнык эбийиэктэргэ (быһыттарга, нүөлсүтэр ситимнэргэ) үлэ ыытылларын туһунан билиһиннэрдэ.

Чөлүгэр түһэриэххэ!

Норуот дьокутааттара Юрий Николаев, Яков Ефимов, Андрей Николаев, Таатта улууһун баһылыга Михаил Соров, Счетнай палата аудитора Октябрина Никонова, Уус Алдан улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Колодезников чопчулуур ыйытыылары биэрэн, толору хоруйу ыллыллар.

– Кэм-кэрдии ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун түргэн тэтиминэн хааччынары ирдиир, – диэтэ норуот дьокутаата Владимир Прокопьев. -- Онуоха бастатан туран сири оҥоруу, сүөһү аһылыгын базатын тупсарыы, ыһыыны кэҥэтии сүрүн оруолу ылаллар. Өрөспүүбүлүкэҕэ мелиорация үлэтин сүрүннүүр «Тыа хаһаайыстыбатын сирин мелиорациялааһын уонна тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйыы» хос бырагыраамаҕа кэккэ көннөрүү киллэриллэрэ эрэйиллэр. Онуоха биһиги, дьокутааттар, салаа туругун, үлэтин-хамнаһын, инники былааннарын, онно туох ирдэнэрин туһунан сыыппаранан чахчыларга олоҕурбут докумуоннаах буолуохтаахпыт. Итиэннэ мелиорация эбийиэктэрин чөлүгэр түһэрэн, науканы кытыннаран, ходуһа-бааһына сирдэрин кэҥэтэн, бурдугу уонна элбэх сыллаах оттору ыһан, сүөһү аһылыгын хааччыйыах тустаахпыт.

«Төгүрүк остуол» тэриллиэҕэ

Андрей Находкин, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

– Мунньахпыт аата да этэрин курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар туһаныллар сири мелиорациялааһын, уу ситимнэрин, тыа хаһаайыстыбатын уунан хааччыйар эбийиэктэри туһаныы уонна чөлүгэр түһэрии бары хайысханан улахан үлэ-хамнас тэриллэрин ирдиир. Мелиорацияҕа кыһыҥҥы кэм бэлэмнэнии түһүмэҕэ, сүрүн үлэ саас, сайын ыытыллар. Онно бэлэмнэнэммит бүгүн Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ уонна Мелиорация управлениета туох үлэни ыыталларын, быйылгы былааннарын туһунан отчуоттарын иһиттибит. Чахчы, мелиорация эбийиэктэрин, быһыттары, ханааллары хапытаалынайдык өрөмүөннээһин кыһалҕата күүскэ турар. Үчүгэй өрүт быһыытынан, быйыл үбүлээһин үгүөрүтүк көрүллэн, «Өлүөнэ – Туора Күөл», «Өлүөнэ – Мүрү» ситиминэн ууну бырахтарыы икки төгүл улаатара ситиһилиннэ: былырыын 4 мөл. кубометр уу хачайдаммыт буоллаҕына, быйыл 8 мөл. кубометр уу хачайданыаҕа. Ол түмүгүн күһүн көрүөхпүт.

Бүгүҥҥү мунньахха норуот дьокутааттарын таһынан, улуустар бэрэстэбиитэллэрэ, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччулар кытыннылар. Мунаахсыйар ыйытыыларыгар чопчу хоруйдары иһиттилэр, ол эрээри санааларын этиммэккэлэр, астыммакка тарҕастылар. Сотору кэминэн бу боппуруоска «төгүрүк остуолу» тэрийиэхпит, миэстэҕэ үлэлии-хамсыы сылдьар, дьыаланы иһиттэр билэр дьон, баһылыктар уонна хаһаайыстыба салайааччыларын этиилэрин түмэммит Сүбэ бэлэмниэхпит.