Ил Түмэҥҥэ

Сугулаан уратыта

--Ааспыт пленарнай мунньах уратылардаах. Бастатан туран, 70 дьокутаат бары түмсэн, биир саалаҕа ньиргиччи мунньахтаабатахпыт ырааппыт эбит. Иккиһинэн, саҥа бэрэссэдээтэлбит Алексей Еремеев бу бастакы толору киэптээх улахан тэрээһинэ буолар: барытын бэйэтэ былааннаан, салайан ыытта. Мөккүөрдээх да боппуруостарга биир сүрүнү тутан, регламент ирдэбилин тутуһуннаран, хас биирдии этэр киһи санаатын истэн, бэрт дьоһуннук ыытта, бары да астынныбыт. 

Элбэх боппуруос мунньуллубут эбит. Онно эбии мировой судьуйалары, Конституционнай сэбиэккэ сүбэһиттэри бигэргэттибит. Өскөтүн дьокутаатынан 25-тээх эдэр киһи да талыллыан сөп буоллаҕына, Конституционнай сэбиэккэ үлэ бөҕөтүн үлэлээбит уопуттаах дьон ананар. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр Төрүт сокуоммут төлкөтүн түстүүллэр. Ол курдук, судаарыстыбабыт сүрүн докумуонун хара маҥнайгыттан суруйсубут Дмитрий Миронов, элбэх юрист-конституционалиһы үөрэтэн-иитэн таһаарар Альбина Степанова, уһун кэм судьуйалаабыт Людмила Горева уо.д.а. курдук бу эйгэҕэ киэҥ билиилээх дьон талыллыбыта саамай сөптөөх.

 Кунуопка баттыыр буолбатах

--Икки күн иһигэр үтүмэн боппуруоһу көрөрбүтүн дьон соһуйа истэр эбит: “Ол ханна ыксыыллар, биир күнүнэн бүтэрэ сатыыллар?” –диэн. Оттон сорохтор итиччэ элбэх сокуон барыла хаһан, хайдах оҥоһулларын быһаара барбакка: “Көннөрү “за” уонна “против” кунуопкалары баттыы-баттыы олороллор буоллаҕа дии”, -- диэн аанньа ахтыбаттыы саҥараллар. Арааһа, биһиги, дьокутааттар, бэйэбит үлэбитин норуокка сатаан тиэрдибэппититтэн итинник хобдох өйдөбүллэр үөскүүллэр быһыылаах. Онон кэпсии түһүүм.

Сокуон барыла пленарнай мунньах көрүүтүгэр киириэн иннинэ күүстээх ырытыыны ааһар: кэмитиэт мунньаҕар да буоллун, “төгүрүк остуолларга” даҕаны. Бүддьүөт, Төрүт сокуон боппуруостарын букатын да аһаҕас (публичнай) истиилэргэ дьүүллэһэбит. Онно биэдэмистибэлэр үлэһиттэрэ эрэ кыттыбаттар, уопсастыбанньыктар, эспиэрдэр эмиэ санааларын этэллэр. Олор этиилэрин барытын учуоттаан, бүтэһигин кэмитиэт бэйэтэ куоластаан бигэргэтэр. Дьэ, онтон биирдэ Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэрэбит. “Сиикэй” соҕус, ситэ-хото суруллубатах сокуоҥҥа  ыйытыы бөҕөтүн биэрээччилэр уонна иккис ааҕыыга хааллараллар. Ол кэмҥэ диэри ситэрэн-толорон, уларытан-тэлэритэн биэриэхтээхтэр. Аны, тылын-өһүн, этэргэ дылы, соппутуойугар тиийэ тутуһаллар. Оччоҕо букатын да үһүс ааҕыыга көһүөн сөп. Онуоха диэри эрэдээксийэлиир үлэ барар: тыллар ситимнэрин сааһылыыллар, биир этии иккис этиини утары эппэтин курдук эрэдьиэстииллэр, тыл тустаах суолтатыгар чопчу туттуллуутун бэрэбиэркэлииллэр, буукуба көппүтүн көрөллөр. Дьэ, оннук чочуйан-чочуйан, үөрэтэн-ырытан, дьүүллэһэн-сүбэлэһэн баран, биирдэ ылынабыт. 

Ол иһин сокуон төһө түргэнник ааһара – кэмитиэт үчүгэй үлэтин туоһута. Бүддьүөт, нолуок сокуоннарын оҥорор букатын уустук. Тоҕо диэтэххэ, фискальнай буолан, борокуратуура, юстиция, үп, экэниэмикэ министиэристибэлэрин, бырабыыталыстыба, Ил Дархан түмүктэрэ (заключение) ирдэнэр. Итинник элбэх түһүмэҕи “туораан”, сокуон планернай мунньахха көрүллэр. Онно эмиэ ырытыы бөҕө буолар. Борокуратуура туран: “Мин киллэрбит этиилэрбин кэмитиэт учуоттаабатах”, -- диэтэ да, бу сокуон барыла хаттаан көннөрүүгэ барар. Онон таах кунуопка баттыы, мээнэ куоластыы олорор буолбатахпыт, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун интэриэстэрин көмүскүүр сокуоннары оҥорууга кичэллээхтик үлэлиибит.

Эбии -- 20 млрд солкуобай!

--Сэттис сылбын бүддьүөт кэмитиэтин салайа сылдьар киһи, чиэһинэ эттэхпинэ, “корректировкалааһыҥҥа” быйылгы саҕа элбэх дохуот киирбитин билбэппин. Өйдөөбөппүн диэбэппин, ааспыт сыллары барытын дьэҥкэ өйдүүбүн –элбэх сыранан ааспыт сокуоннар буоллаҕа дии. Ол гынан баран, сыл бүтүүтэ маннык улахан суумалаах дохуот киирбитэ өтөрүнэн суоҕа. Бары билэбит, билигин дойду үрдүнэн хайдах балаһыанньа бүрүүкээн турарын. Хааччахтааһын кэмигэр, араас экэнэмиичэскэй уларыйыылар бара турар бириэмэлэригэр, ону ааһан Арассыыйаны араас өттүттэн атаакалааһын да баарыгар, өрөспүүбүлүкэбит бүддьүөтүгэр эбии 20 млрд солк. киирэрэ диэн – бу сүҥкэн ситиһии. Итинтэн 2 млрд солк. киинтэн кэллэ, тус сыаллаах харчы. Баһаарга ылбыт үппүтүгэр Арассыыйа өссө 500 мөл. солкуобайы көрдө. Онтон хаалбыт 18 млрд солк. – өрөспүүбүлүкэбит бэйэтэ үлэлээн ылбыт дохуота. Итинтэн 14 млрд солк. -- АЛРОСА дивиденэ. Аны, быйыл “налог на имущество” диэммит бырыһыана үрдээн, нолуоктан дохуокка 3 млрд солк. эбилиннэ. Онон бу сыл бүтүүтэ биһиги элбэх боппуруоһу быһаардыбыт. Биллэн турар, Бырабыыталыстыбаны кытта тэҥҥэ үлэлээммит.

Ковиды утары охсуһууга Арассыыйа уонна өрөспүүбүлүкэ резервнэй пуондаларыттан уопсайа холбоон 10 млрд тахса солкуобай көрүллүбүтэ. Урут өрөспүүбүлүкэ резервнэй пуондата муҥутаан 1,5 млрд солк. эҥин буолар эбит буоллаҕына, быйыл бу бүтэһик чопчулааһынынан эттэххэ, 8 млрд солк. курдукка тэҥнэстэ. Ити суума барыта коронавируһу утары охсуһууга барар. Бүтэһик көннөрүүлэринэн киирбит 1 млрд 300 мөл. солк. кислороднай ыстаансыйалары үбүлээһиҥҥэ туттуллуо.

Тыа хаһаайыстыбатыгар 1 млрд 100 мөл. солк курдук харчыны эбии ороскуоттарга көрдүбүт. Ол эбэтэр инвестордарбыт туппут хотоннорун атыылаһарга анаан эҥин. Онон бу салааҕа, эмиэ рекорднай диэххэ да сөп, уопсайа 12 млрд солк. көрүлүннэ. Итиннэ иһигэр кыра хамсааһыннар бааллар. Холобура, үүт былаанын толорботох оройуоннартан харчыларын төттөрү ылан, үүт былаанын аһара толорбут улуустарга биэрэбит. Ити суумата быһа холоон 50 мөл. солк. Арассыыйаттан 30 мөл. солк. харчыны үүккэ диэн ыллыбыт. Бу отут мөлөйүөнү улахан хаһаайыстыбалар икки ардыларыгар тыырыахтаахтар.

Олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбатыгар 24 млрд. солк. курдук кэлэр сылга наада буоллаҕына, 21 млрд солкуобайа баар буолла, өссө да 3 млрд солк. курдук буларбыт хаалла.

Үөрэхтээһиҥҥэ 50 млрд солк. тиийдэ (4 млрд солк. эбии көрүллэн). Ол аата үөрэхтээһин боппуруоһугар былааҥҥа киирбит ороскуоту биһиги 100% барытын толуйар үбү бигэргэттибит.

 Доруобуйа харыстабыла, уопсай пуонда быһыытынан, суумата 50 млрд солк. таҕыста диэххэ наада. Бу “корректировкаҕа” эбии 2,5 млрд солк. көрдүбүт. Итинтэн 2 млрд солкуобайа санавиацияҕа барыа. Урут санавиацияҕа 700-800 мөл. солк. көрүллэр этэ, билигин ковидынан МИ-8 бөртөлүөт элбэхтэ көтөр буолла. Чааһа 300 тыһ. солк. курдук. Ороскуота чугаһыттан-ырааҕыттан тутулуктаах. Биир рейс мөлүйүөнтэн тахса суумалаах буолуон сөп. Үс ыарыһаҕы таһар. Ол иһин дьоҕус авиацияны түргэнник сайыннара охсуохтаахпыт, оччоҕо ночооппут аччыа этэ. 

 Ити курдук, “корректировканан” киирбит 20 млрд солк. чопчу хайысхаларынан тыырылынна диэн тоһоҕолоон этиэххэ наада. Улахан сууманы олох сөпкө туһанныбыт.

Тэрилтэлэрбит экэнэмиичэскэй туруктара этэҥҥэ

--Ый анараа өттүгэр Москваҕа Федерация Сэбиэтигэр РФ бүддьүөтүн истиилэригэр сылдьыбытым. Онно үп миниистирэ Антон Силуанов этэн турар: “Ханнык да дойдутааҕар Арассыыйа түргэнник пандемия иннинээҕи таһымыгар таҕыста“, -- диэн.

 Кырдьык, өрөспүүбүлүкэбит тэрилтэлэрин экэнэмиичэскэй туруктара этэҥҥэ. Ол курдук, АЛРОСА быйыл рекорднай дивидени биэрдэ. Финансовай аахсыйатын да сыаната, көрдөххө да, куһаҕана суох. Оттон ис иһигэр киирдэххэ, биллэн турар, кыһалҕалар бааллара чахчы. Ону биһиги салалтабыт быһаара сылдьар. Мин билиҥҥи туругун этэбин. Иккиһинэн, көмүс хостооһунун кээмэйэ улаатан эрэр. Холобура, быйыл 7 туоннанан элбэҕи хостоотубут, эһиил да оннук соругу туруорабыт. Бука, сэбиэскэй да кэмҥэ итинник көрдөрүүнү ситиспэтэхпит буолуо. Ол гынан баран, көмүс сыаната хамныы турар, онон кыра уларыйыылар дохуот чааһыгар баар буолуохтарын сөп. Таас чохпутугар үчүгэй саҕалааһыннар бааллар: саҥа эбийиэктэр киирдилэр. Гааска, ньиэпкэ эмиэ итинник бигэ көстүү. Онон эрэллээхтик этиэхпитин сөп, эһиилги сыл быйылгыттан итэҕэһэ суох буолуо диэн. Холобура, былырыын баччаларга бу 2021 сылга былааннаан ылбыт дохуоппут 220 млрд солк. эбит буоллаҕына, быйылгы дохуоппут 232 млрд. солк тэҥнэстэ. Итиннэ этиэххит: “2022 сылга тыа хаһаайыстыбатыгар баара-суоҕа 7 млрд солк. көрөн олороҥҥут, тугу киһиргээн кэпсиигитий?” -- диэн. Маныаха этиэм этэ, РФ Бүддьүөккэ кодексатынан, эрэгийиэннэргэ бэриллэр “Дотации на выравнивание бюджетной обеспеченности поселений” диэн ыстатыйанан кэлэр үп 70-%-нын, ол эбэтэр 46 млрд солк. номнуо ылан олоробут, өссө 10-20 млрд солк. ыларга олох чуолкай эрэнэбит. Ити хаалбыт 30 %-нын сокуону иккис ааҕыыбытыгар тыыран киллэриэхпит. Онон, холобура, 7 млрд солк. диэн ити билиҥҥитэ эрэ, “пока итиччэ” диибит. Тыа хаһаайыстыбатыгар балай да элбэх үп көрүллэр. Холобура, үүккэ 2 млрд солк курдук. Бу салааҕа быһаарыллыбатах боппуруоһунан тутуу этэ. Үбүлээһинэ нуул этэ. Сыл бүтүүтэ 600 мөл. солк. көрдүбүт. Сайаапка быһыытынан эттэххэ, балтараа мөл. солк. курдук наада. Ону иккис ааҕыыга ыларга бэлэм сылдьабыт.

Муниципальнай бүддьүөтү тыырыыга уларытыылары киллэрэр сокуону ылынныбыт. Кыра нэһилиэктэргэ сөптөөх харчы тиийбэт диэн, ону бырабыыталыстыба иһинэн быһаарарга хамыыһыйа тэриллибитэ. Онно 80 бырыһыана – муниципалитеттар бэйэлэрэ. Уонча эрэ киһитэ министиэристибэлэртэн, биэдэмистибэлэртэн. “Аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх пууннарга үп хомунаалынай өҥөнү уонна үлэһит хамнаһын төлүүргэ эрэ тыырыллан кэлэр, атыҥҥа туох да ордубат”, -- диэн туруорсаннар, хамнаска, уоппускаҕа, хомунаалынайга, итиэннэ “онтон да атыҥҥа” диэн ыстатыйалары тус-туспа киллэрдибит. Ол “прочие” диэҥҥэ судаарыстыбаннай бырагыраамаларга, граннарга кытталларыгар эбии источник быһыытынан туттар харчылара ууруллуо. Урут кыттаары да гыннахтарына, үптэрэ суоҕа адаҕалыыра. Өссө да уларыйыы бу эйгэҕэ барыаҕа, нэһилиэк, улуус дьокутааттарын кытта ыкса ситимнээхтик үлэлээһиммит түмүгэр.

Саастаахтар да ылар бырааптаахтар

-- Бу пленарнайга биир улахан ситиһиибит -- тулаайах оҕолору дьиэлээһин боппуруоһун быһаарбыппыт буолар. Урукку өттүгэр 23-гэр диэри саастаах тулаайах эрэ кыбартыыра ылар кыахтааҕа. Ол сокуон 4-5 сыллааҕыта уларыйан, сааһынан болдьох диэн суох буолла. Билигин тулаайахтар дьиэҕэ уочараттарыгар турар 60 да саастаах киһи дьиэ ылыан сөп. Онуоха мантан ыла дьиэ-уот сэртипикээтэ бэриллэр буолуоҕа. Од сэртипикээтинэн кыбартыыра ылыахтарын эбэтэр дьиэ туттуохтарын сөп. Маныаха тулаайах киһи ыал буолбут, дьиэ кэргэннээх да буоллаҕына, бу чэпчэтиинэ туһанар бырааптаах. Өрөспүүбүлүкэ бу сыалга сыл аайы балтараа млрд солк. көрөр. Оттон Арассыыйа 200 мөл. солк. эрэ биэрэр. Федерация Сэбиэтин мунньаҕар үбүлээһинин улаатыннарарга туруорсаллар да, билиҥҥитэ кыалла илик.

Өрөспүүбүлүкэ административнай-территориальнай тутулун сокуонугар көннөрүүлэри киллэрдибит. Федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, сорох өйдөбүллэри атын сөптөөх тылларынан солбуйдубут. Киин куорат статуһун туһунан сокуоҥҥа сүрүн уларыйыыта диэн, мантан ыла куорат дьаһалтата ыытар тэрээһиннэрин, үлэтин бырайыагын, бырагырааматын Ил Дархаҥҥа көмүскээтэҕинэ, өрөспүүбүлүкэттэн сылга биирдэ эбии үп көрүллүөн сөп.

Дьэ, ити курдук барыта сайдыы туһугар туһуламмыт сокуоннары ылынныбыт. Кылаабынайа, дьаҥҥа сутуллубакка, чэгиэн-чэбдик сылдьыҥ, быһыыны ылан, бэйэҕитин харыстаныҥ. ”