Биһиги интервьюбут

— Валерий Валерьевич, бу сылга араас СӨ судаарыстыбаннай бырагыраамаларыгар киирсэн, бүддьүөккүтүгэр эбии үп-харчы ылары ситиспиккит. Онон бүддьүөт орос­куоттуур чааһыгар үгүс үлэ ыытыллыбыт буолуохтаах.

—  «2020-2024 сылларга уонна 2026 сылга диэри былааннаах кэмҥэ СӨ култууратын сайыннарыы» диэн судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн,  СӨ Култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга министиэристибэтин 1 мөл. 483 тыһ. солк. субсидиятынан култуура дьиэтин материальнай-техническэй базатын бөҕөргөттүбүт. Ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 мөл. 453 тыһ. солк., оттон нэһилиэк бүддьүөтүттэн  30-ча  тыһ. солк. ороскуоттаммыта. Култуура тэрилтэтин түмсүүлээх үлэһиттэрин кытта сөбүлэһэн, былааннаммытын курдук кулууп дьиэтигэр саҥа аппаратура, аныгылыы оҥоһуулаах ыскамыайкалары,  сыана  заднига, подога, кулиса уо.д.а. атыылаһаммыт номнуо туруорбуппут. Хомойуох иһин, коронавирус  дьаҥа туран,  тэрээһиннэр ыытылла иликтэр.  Хамсык тохтуур түгэнигэр саҥардыллыбыт култуура киинигэр тэрээһиннэрбитин үрдүк таһымнаахтык ыытарга бэлэммит. Күн бүгүҥҥэ диэри араас таһымнаах күрэхтэри, куонкурустары, сынньатар-аралдьытар тэрээһиннэри, төһө кыалларынан,  социальнай ситимнэр көмөлөрүнэн онлайн-тэрийэн ыытабыт.

-- 2022 сылга Үөһээ Бүлүү улууһугар Олоҥхо ыһыаҕа ыытыллар. Манна бэлэмнэнии үлэтэ хайыы-үйэ саҕаламмыта буолуо. 

-- Олоҥхо ыһыаҕын көрсө сүрүн боппуруостарын ылсан, тэрилтэ салайааччыларын кытта мустан элбэх кэпсэтии ыытыллыбыта. Үлэ былаанын ылынан, ону саҕалыыр тэрээһиннэригэр элбэх этии сыымайдаммыта. Бастакы уочарат киһи духуобунай сайдыытын тула кэпсэтии ыытыллыбыта. Нэһилиэк улуус үрдүнэн  айылҕатын кырасыабайынан, Чап уустарынан уонна айар куттаах дьоно-сэргэтэ элбэҕинэн биллэр-көстөр. Онон итини барытын итэҕэтэр курдук кэпсиири, көрдөрөрү сэргэ, олоҥхо үбүлүөйдээх ыһыаҕынан Кэнтик нэһилиэгин ыһыахтыыр түһүлгэтигэр тимир уустарын куоратын тутары былааннаабыппыт. Эрдэ сыал-сорук туруорунан, Үөһээ Бүлүү улууһун дьаһалтатын салайааччылара кыттыылаах СӨ Ил Дарханын дьаһалынан бигэргэтиллибит «Уопсастыбаннай инфраструктураны сайыннарыы бырайыактарын олоххо киллэрии» бырагыраамаҕа ситиһиилээхтик кыттан, судаарыстыбаннай  үбү-харчыны ылары ситиспиппит. Үлэни икки түһүмэххэ арааран, бастакы тэрээһин үлэлэр быйыл оҥоһуллан түмүктэннилэр. Барыта 1  мөл. 795 тыһ. солк ороскуоттанна.  Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 мөл. 500 тыһ. солк., улуустан 225 тыһ. солк., нэһилиэнньэттэн  45 тыһ. солк. көрүллүбүтэ уонна урбаанньыттар 25 тыһ. солк. хомуйан биэрбиттэрэ. Үлэ иккис түһүмэҕэ 2021 сылга салҕанан түмүктэнэригэр эрэнэбит. Маны таһынан, иккис субсидияны бу ыйыллыбыт бырагырааманан ыһыахтыыр сиргэ киирэргэ  аналлаах аарканы саҥардыыга туһанары былааннаабыппыт. Үлэҕэ барыта 1  мөл. 765 тыһ. солк. ороскуотанна. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 мөл. 500 тыһ. солк., олохтоох дьаһалтаттан 195 тыһ. солк. көрүллүбүтэ.  Нэһилиэнньэ  45 тыһ. солк. уонна  урбаанньыттар 25 тыһ. солк. хомуйан биэрбиттэрэ. Бу барыта Олоҥхо ыһыаҕын кэмигэр улууспут кэрэ көстүүлээх норуот маастардарын «Уустар куораттара» буолан ситэн тахсыаҕа.

— СӨ Бырабыыталыстыбата өрөспүү­бүлүкэҕэ хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааматын салгыы ыытар. Маны олоххо киллэрэргэ, биллэр турар, нэһилиэктэргэ судургу үлэ буолбатах. Бу хайысхаҕа эһиги эмиэ ылыстыгыт.

— Саҥа үлэ былаанын чэрчитинэн, нэһилиэккэ Хоптолоох микро-оройуоҥҥа  хаарбах туруктаах 4 уопсай дьиэ олохтоохторо  көһүрүллүөхтэрэ. Быйыл хаарбах туруктаах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааманан тутуллуохтаах үс этээстээх,  884 кв.м. иэннээх, 18 кыбартыыралаах, таас уопсай дьиэ сыбаайата түһэриллибитэ. Мантан  4 кыбартыыра олохтоох салайыныы бас билиитигэр, 14-дэ  чааһынай дьоҥҥо бэриллэр. Тутууну «Строймонтаж» тэрилтэ 2021 сылга алтынньыга бүтэрэн, үлэҕэ киллэриэҕэ. Тоһоҕолоон бэлиэтиир буоллахха, бу олоххо киириэхтээх үс мэндиэмэннээх уопсай дьиэ улуус нэһилиэктэрин үрдүнэн аан маҥнайгынан тутуллар. Тутуу кэмигэр этэҥҥэ түмүктэниэ диэн күүтэбит.

— Салгыы нэһилиэк үлэтин-хамнаһын кылгастык билиһиннэр эрэ.

— Манна диэн эттэххэ, араас тэрээһиннэри сэргэ, элбэх тутуу ыытыллаллар. Нэһилиэнньэ быһаччы көҕүлээһининэн, «2020-2025 сылларга СӨ тыа сирин кэлимник сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн куонкуруһунан ылбыт субсидиябытынан «Сайдыы» ыччат микро-оройуонугар «Остуоруйа» диэн оҕо оонньуур былаһааккатын тэрийдибит. Бу үлэҕэ барыта 2 мөл. 465 тыһ. солк. ороскуоттанна.  Ол курдук, федеральнай бүддьүөттэн 1 мөл.748 тыһ. солк., өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн  152  тыһ. солк., нэһилиэк киэниттэн  500 тыһ. солк. тыырыллыбыта уонна нэһилиэнньэттэн 65 тыһ.солк. хомуллубута.

Быйыл «Олорор дьиэни тутууга уонна сири туһаҕа таһаарыы» диэн тус сыаллаах бырагырааманан «Кэскил» саҥа микро-оройуоҥҥа 35 учаастакка гаас ситимин  тиэрдиигэ барыта 3 мөл. 73 тыһ. солк. ылары ситиспиппит.  Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 3 мөл. тахса солк. уонна нэһилиэк бүддьүөтүттэн 61 тыһ. солк. ороскуоттанна. Былаан быһыытынан, биир түһүмэҕинэн  2016 сыллаахха нэһилиэккэ култуура киинин эбийиэгэ үлэҕэ киирбитэ.  2018 сылтан «Мин Сахам сирэ -- XXI үйэҕэ» үтүө хамсааһын үбүлээһининэн, киэҥ-куоҥ спортивнай саала  эбийиэгин тутуу үлэтэ саҕаламмыта. Бу эбийиэк быйыл ахсынньыга үлэҕэ киириэхтээх.  Ити эбийиэги тутууга «2020-2025 сылларга тыа сирин кэлимник сайыннарыы» бырагырааматынан, «Мин Сахам сирэ -- XXI үйэҕэ» үтүө хамсааһын уонна улууспут үбүлээһиннэринэн,  барыта холбоон 16 мөл. 775 тыһ. 435 солк. ороскуоттаныаҕа. Уопсайынан  нэһилиэк тас көстүүтүн тупсарыы, уулуссалары саҥардыы,  оҕо былаһааккаларын туруоруу, уо.д.а. үлэлэри былааннаабыппытын  барытын  олоххо киллэрдибит.

Ыспыраапка

Санатар буоллахха, нэһилиэк 2020 сыллааҕы бүддьүөтүн дохуоттаах чааһа 22 мөл. 345 тыһ. солк. бигэргэтиллибит эбит буоллаҕына, отчуоттуур кэмҥэ ити сыыппара икки төгүл үрдээн, 48 мөл. 614 тыһ. солк. тэҥнэспит. Кэнтик нэһилиэгэ өрөспүүбүлүкэҕэ Чап уустарынан аатырар. Онон нэһилиэккэ Чап уустарын устуоруйаларын кэрэһэлиир мусуойу көрө-истэ, оннооҕор Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн уонна тас дойдулартан дьон-сэргэ анаан-минээн тиһигин быспакка сылдьалларыгар суолталаан, нэһилиэк тас көстүүтүн тупсарыыга болҕомто ууруллар. Нэһилиэк баһылыга кэлиҥҥи кэмҥэ нэһилиэк тас көстүүтүгэр болҕомтотун уурбута биллэрдик көстөр.

— Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх 75 сылыгар аналлаах  үлэҕитин билиһиннэр эрэ. Уопсайынан, элбэх  үлэни үмүрүтэр, оҥорор сыаллаах эбиккит. Итини ситиһэргэ,  биллэн турар, нэһилиэнньэ сүрүн күүс, өйөбүл буолара чуолкай. 

--  Арассыыйаҕа Албан аат уонна Өйдөбүнньүк, Улуу Кыайыы 75, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Дойдуга бэриниилээх буолуу сылларынан нэһилиэктэн Аҕа дойду улуу сэриитигэр кыттыбыт, Улуу Кыайыыны уһансыбыт ытык дьоммутугар анаан  альбом таһаартардыбыт, буойун саллааттарбыт ааттарын үйэтитэн төрөөбүт сирдэригэр өйдөбүнньүк үйэ саас тухары умнуллубат бэлиэлэри туруордубут.  «Өйдүүбүт! Сүгүрүйэбит! Киэн туттабыт!» диэн девиһинэн салайтаран, Кэнтик нэһилиэгин Албан ааттаах буойуттар сырдык ааттарыгар сүгүрүйэн,  Сэбиэскэй Сойуус дьоруойа Алексей Миронов төрөөбүт сиригэр Бастаахха, Никифор Седалищев – Дьүөгэ Ааныстыырап күн сирин көрбүт Хаҥсыырдаах үрэҕэр уонна  Федор Федоров оҕо сааһа ааспыт кырдала Илин Атырдьахха өйдөбүнньүк мэҥэ бэлиэлэри туруортаатыбыт. Бу – кинилэр хорсун быһыыларын, эйэлээх олоҕу турууласпыттарын  кэлэр көлүөнэҕэ билиһиннэрэр сыаллаах тэрээһиннэр буолаллар.

 Үлэ, тэрээһин туһунан этэр буоллахха, маннык.  Улахан үлэлэр, хамсааһыннар тахсыбыттарын туһунан эрдэ хаста да кэпсээн турабын.  Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн үбүлэнэр куонкурустарга кыттан кыайбыппыт түмүгэр, нэһилиэк туһатыгар бу сылбыт ситиһиилээхтик түмүктэнэн эрэр. Гааска, уокка сыһыаннаах бырайыактар оҥоһуллан, саҥа микро-оройуон тутуллан нэһилиэкпит эбии кэҥиир кыахтанна. Спортивнай сааланы, баһаарынай чаас дьиэтин хайдах гынан үлэҕэ киллэрэр туһунан кэпсэтии бара турар.   Быраҕыллыбыт бааһыналары сөргүтэн туһаҕа таһаарар үлэни саҕалаатыбыт.  СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бырагырааматыгар бырайыак көмүскээн,  270 тыһ. солк. суумалаах субсидияны ылан,  Кэнтиккэ киириигэ баар  3 биэрэстэ уһуннаах,  «Чап уустара» пааматынньыктаах бааһынаны күрүөлээтибит уонна  оһон сыппыт сирин тиэрдибит. Кэлэр сылга бу нэлэмэн бааһынаҕа подсолнух уонна  араас өҥнөөх сибэккилэри үүннэрэр былааннаахпыт.  Балыыһабыт дьиэтин тутуу үлэтэ саҕаланарыгар баҕарабыт. Көрөрбүт курдук,  үлэбит хара баһаам. 2021 сылга үктэнэн баран, өссө күүскэ ылсыахпыт диэн эрэнэбин.

Бырайыактар олоххо киирэллэригэр күүс-көмө буолар РФ, СӨ бырабыыталыс­тыбаларыгар уонна улууспут салалтатыгар олохтоохтор ааттарыттан махтанабын. Ити курдук, Кэнтик  дьонун-сэргэтин салгыы түмэн,  билиҥҥи таһыммытын ыһыктыбакка эбии нэһилиэкпит сайдарыгар үлэлэһиэхпит диэн баҕа санаабын тиэрдэбин. Билигин төһө да уустук кэмин иһин, дьон санаатын түһэрбэккэ, бииргэ түмсэн, сомоҕолоһон үлэлииллэрэ уонна, саамай сүрүнэ, бары саҕалааһыннары, тэрээһиннэри өйүүллэрэ киһини үөрдэр. Аныгылыы дьаһанан олорор усулуобуйабытын тупсарынан, сылтан сыл саҥа дьиэлэр тутуллан, социальнай эбийиэктэр толору хааччыллыылаах буолалларын ситиһэргэ эрэлбит  улахан.