Экэниэмикэ

Ыччат сүөһүгэ – 46 сыл

Зоя Верховцева Мэҥэ Хаҥалас улууһун Төҥүлү орто оскуолатын 1975 сыллаахха бүтэрэн, хомсомуол путевкатынан Максим Горькай аатынан сопхуос Күөллэрикитээҕи отделениетыгар үлэлии тахсыбыта. Ийэтэ Мария Пономарева ыстаарсайдаах, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии бэтэрээнэ Самсон Стручков наставниктаах ыччат сүөһү пиэрмэтигэр анаммыта. Алтыа буолан, 40-нуу ньирэйи тутаннар, үс сиринэн сайылаабыттара. Дьэ, ити кэмтэн ыла күн бүгүнүгэр диэри Зоя Ивановна ньирэй көрүүтүгэр үлэлээн-хамсаан кэллэ.

46 сыл диэн эттэххэ дөбөҥ! Бу кэм устатыгар дойду бүттүүнүн олоҕор, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар төһөлөөх сүҥкэн уларыйыылар-тэлэрийиилэр таҕыстылар?! 1990-с сыллардаахха Сэбиэскэй Сойуус ыһыллан, эстибит сопхуостар, отделениелар чээрэлэригэр араас киэптээх хаһаайыстыбалар тэриллибиттэрэ. Олортон сыана үүнэ-тэһиинэ суох үрдээһинин, айылҕа эҥин эгэлгэ кубулҕаттарын тулуйбакка, үгүстэр эстибиттэрэ.  Оттон Горькай аатынан сопхуос Күөллэрикитээҕи отделениетын оннугар тэриллибит, бастаан «Күөллэрики» кэлэктиибинэй, онтон хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ, кэлин кэм ирдэбилинэн киэбэ уларытыллан «Тумул» кэпэрэтиип буолбут, федеральнай суолталаах племенной хаһаайыстыба билигин улууска эрэ буолбакка, сүүс сылын туолбут үбүлүөйдээх өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ көрдөрүүлээх! Ол курдук, 2000 сыллаахтан биир фуражнай ынахтан сыллата 2300-2500 киилэ үүт ыанар, ньирэй дьыалабыай тахсыыта 97 %-ҥа тэҥнэһэр, сүөһүнү атыылааһын былааннаахтык ыытыллар. Маныаха, биллэн турар, уопуттаах ньирэй көрөөччү Зоя Верховцева кылаата кырата суох. Кини күн-күбэй ийэтэ, билигин нэһилиэккэ соҕотох хаалбыт тыыл бэтэрээнэ Мария Никитична Пономарева сааһын тухары холкуоска, сопхуоска эмиэ ньирэйгэ үлэлээбитэ, ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэн, чекист Петров аатынан бириэмийэ биэс төгүллээх лауреата буолбута!

– Ааспыт өттүгэр ыччат сүөһүнү ньирэйдэригэр ылан, кыһынын эмиэ көрөн, ол эбэтэр төгүрүк сыл устата бостууктаан баран туттарар этим, – диэн кэпсиир Зоя Ивановна. – Бастыҥнарым икки сэнтиниэртэн тахса киилэни үктүүллэрэ. Бу кэлиҥҥи биэс сылтан бэттэх саас-сайын эрэ көрөбүн, кыһынын сынньанабын. Ааспыт сайын төһө даҕаны уот кураан турдар, салайааччыбыт Таисия Десяткина мобильнай биригээдэни тэрийэн ыраах учаастагынан уонна өрүс арыытынан оттотон, итиэннэ сиилэс бэлэмнэтэн, онуоха эбии комбикорм оҥорор сыахтаах буоламмыт, 442 сүөһүбүт, ол иһигэр 218 ыанар ынахпыт төрүт талбаата суох кыстаатылар. Ынахтар да, субаттар да туруктара үчүгэй, ньирэйдэр даҕаны этэҥҥэлэр.

Урут ньирэйи 10 хонуктарын туоллахтарына тутар буоллахпытына, билигин ыанньыксыттарбытын аһынан, сэттэ хонуктарыттан ылабыт. Күн бүгүҥҥү туругунан Варвара Романова 45, Эльвира Игнатьева 50 ньирэйи көрөллөр-истэллэр, сорох ньирэйдэр плематыы бэрээдэгинэн батарыллыбыттара. Мин муус устар иккис аҥаарыттан төрөөбүттэри туттум, 38 ньирэйдээхпин, аны икки ньирэйи ылыам. Мин бөлөҕүм ахсаана ситтэ да, төрдүс ньирэй көрөөччү киириэхтээх. Үүтү сылы эргиччи ыыр инниттэн, ынахтары бэс ыйыгар тиийэ төрөтөбүт.

Бастатан туран - эрэсиим!

«Тумуллар» үлэҕэ интэриэһи үөскэтэр, үлэ көрдөрүүтүн үрдэтэр, хаачыстыбатын тупсарар сыалтан былааннаах уонна ону таһынан эбэһээтэлистибэлээх үлэлиир үгэстээхтэр. Ол курдук, ыйдарынан аттарыллыбыт былааны таһынан ыанньыксыттар сайыҥҥы үүттүгэннээх түөрт ыйга ынах ахсыттан 1 тыһыынча 260 киилэ үүтү ыырга, ньирэй көрөөччүлэр ньирэйдэрин эмиэ ыйдааҕы былааны таһынан эбии төлөһүтэргэ эбэһээтэлистибэ ылыналлар. Кэпэрэтиип салалтата онно сөптөөх көҕүлээһини көрөр. Зоя Ивановна былырыын хойукку төрүөх ньирэйдэри тутан, хас биирдиилэрин ыйааһынын ортотунан 98 киилэҕэ тиэрдибит. Дьэ, ити кистэлэҥэ туохханый?

– Ээ, туох улахан кистэлэҥэ кэлиэй? – диир кини. – Ньирэй турар сирэ ыраас уонна сиигэ суох буолуохтаах, итиэннэ саамай сүрүнэ, эрэсиими тутуһуохха наада. Биһиэхэ ньирэй рационун зоотехник Саргылаана Десяткина күнүнэн аттаран оҥорон биэрэр, онон көрөн аһатабыт. Кыһыҥҥы төрүөх ньирэйдэр хааһыга киирбиттэрэ ыраатта, оттон миэттэрэ кыра буоланнар, ыаммытынан үүтү иһэллэр, ирдэбил быһыытынан икки ыйдарын туолуохтарыгар диэри ыаммытынан үүтү иһиэхтээхтэр. Күҥҥэ үстэ аһатабыт.

«Ньирэй диэн син биир эһээхэй оҕо буоллаҕа, онон ийэтин эмиэхтээх» диэн санааны тутуһаммын, барахсаттарбын үс ыйдарын туолуохтарыгар диэри суоскалыыбын, бииргэ үлэлиир кыргыттарбын эмиэ оннук үөрэттим. Ону таһынан хоруудаҕа уулатабыт, комбикорм, от сиэтэбит. Дьоҕус мөһөөччүккэ туус кутан баран, уйаларыгар ыйаан кэбиһэбит, дьэ ону кэлэ-бара салыы сылдьаллар. Туус аһыыр-сиир баҕаларын көҕүлүүр уонна куртахтара аһы буһарарыгар туһалыыр.

Сайылыкка ыам ыйын бүтүүтүгэр тахсааччыбыт, мэччирэҥ көбүү илик кэмэ буолан, уонча хонукка хаайан туран хагдаҥ оту сиэтэбит. Онтон алаастарынан үүрэ сылдьан мэччитэбит. Быйыл дьыл кэлиитэ хойутаан эрэр курдук.

Дөлүһүөн абырала

Ньирэйдэр доруобуйаларын Тумуллааҕы бэтэринээринэй учаастак бэтэринээрэ Галина Макарова хонтуруолга тутар, былааннаах эмтиир-сэрэтэр дьаһаллары тиһигин быспакка тэрийэр, быһыылары кэмигэр оҥорор.

Ити эрээри, сайылыкпыт бөһүөлэктэн тэйиччи турарынан, ол-бу быстах ыарыыга бэтэринээри ыҥырбакка, ньирэйдэрбитин бэйэбит эмтиибит. Онно эмтээх үүнээйилэри туһанабыт. Холобур, эбиэс уута ис-үөс үлэтин чөлүгэр түһэрэргэ, иммунитеты күүһүрдэргэ киһиэхэ эрэ буолбакка, сүөһүгэ эмиэ бэркэ туһалыыр. Биир эмэ ньирэй иһэ ыалдьыах эбэтэр уопсай туруга мөлтүөх курдугун бэлиэтии көрдөрбүт эрэ эбиэс уутун иһэрдэбит.

Төһө даҕаны хатыылааҕын иннигэр, дөлүһүөн сэбирдэхтээх лабааларын сүөһү таптаан сиирин биирдэ эмит түбэһэн бэлиэтии көрдөххүт буолуо. Биһиги дөлүһүөнү отоннору-уктары хомуйан, хатаран баран, хаһан наада буолла да ууга оргутан, сиидэлээн баран, иһэ ыалдьыбыт уонна тымныйбыт ньирэйгэ эмп да быһыытынан, уопсай туругу бөҕөргөтөр битэмиин да быһыытынан иһэрдэбит. Моонньоҕон сэбирдэҕин эмиэ итинник туттабыт. «Саха Сирин ото-маһа барыта эмтээх» диэн учуонайдар мээнэҕэ эппэттэр.

Кэпэрэтиип ыччат сүөһүтэ ыанньык эргэ хотонугар кыстыыр. Бииригэр субан сүөһү, иккиһигэр ньирэй турар. «Күөх төлөн» киллэриллибит буолан, ньирэй хотоно сылаас, салгына кураанах.

Үлэ сыанабыла

Ыам ыйын 6 күнүгэр «Тумул» кэпэрэтиип салайааччыта Таисия Десяткина көҕүлээһинэн уонна тэрийиитинэн, Саха Сиригэр судаарыстыбаннай племенной үлэ тэриллибитэ 70 сылын чэрчитинэн, Тумулга племенной үлэ бэтэрээннэрин чиэстээһин буолан ааста. Онно Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин, «Сахаагроплем» судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтин бэрэстэбиитэллэрэ, улуус баһылыга Николай Старосин, тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салалтата, нэһилиэктэр баһылыктара кыттыыны ылбыттара. Өрөспүүбүлүкэҕэ сүөһүнү иитии технологиятыгар хамсааһыны таһаарарга тирэх буолбут Төҥүлүтээҕи племенной рассадникка араас сылларга үлэлээбит бэтэрээннэргэ уонна кинилэр үлэҕэ үгэстэрин утумнааччыларга үгүс үтүө тыл анаммыта, наҕараадалар туттарыллыбыттара.

«Тумул» кэпэрэтиип «Бороон» пиэрмэтин сэбиэдиссэйэ, ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ 47-с сылын таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, ыччат наставнига Зоя Верховцева Ил Түмэн Бочуотунай Грамотатынан, «Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ» диэн бэлиэнэн наҕараадаламмыта.