Экэниэмикэ

381 сыл устата...

 Маннык дьоһун үөрүүлээх кэми мин эрэ буолуо дуо, Сунтаар улууһун олохтоохторуттан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэ дьоно бары бэрт өр күүттүбүт.

Дьиҥинэн, Сунтаар улууһун Кэмпэндээйитигэр туус улахан саппааһа баара өссө 1640-с сыллардаахтан, нуучча хаһааҕа Воин Шахов саҕаттан, биллэн-көстөн барбыта. Ол эрээри, киһи сииригэр анаан улахан кээмэйинэн оҥоһуллубакка, бүтүн 381 сыл устата, ол аата үс уһун үйэ уонна 81 сыл тухары тиэхэньиичэскэй суолтаҕа, ол эбэтэр бырамыысыланнаска (сиэмэн собуотугар, түүлээҕи уонна тириини таҥастыыр сыахтарга) уонна тыа хаһаайыстыбатын салааларыгар (сүөһү-сылгы, таба эбии аһылыктарыгар, ардахтаах кэмҥэ оту кэбиһэргэ, о.д.а.), итиэннэ кыра кээмэйинэн оҕуруот аһын тууһуурга туһаныллан кэлбитэ.

Сэбиэскэй былаас сылларыгар Кэмпэндээйи тууһа балачча туһаныллыбыта, сылга 7-8 тыһыынча туонна туус хостонон, өрөспүүбүлүкэ сопхуостарыгар тарҕатыллара.

Сүҥкэн ситиһии быһыытынан сыаналыыбын

 Сойуус эстибитин кэннэ, төрүт даҕаны ыһыллар турукка киирбит туус собуотун салалтатын муоһатын Алексей Романович Игнатьев курдук хаһаайыстыбаннай, аныгылыы толкуйдаах салайааччы тутан, олохтоох бырамыысыланнас тэрилтэлэрин уонна ньиэп-гаас хампаанньаларын кытары кэпсэтиһэн, тууһу хостооһун уонна батарыы боппуруоһун быһааран, оннун-тойун булларбыта.

Алексей Романович кэнники сылларга улуустан саҕалаан, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар тиийэ кэпсэтиһэн, сүүрэн-көтөн, тэрилтэни араас хайысханан сайыннарар туһугар кимиилээхтик үлэлэстэ. Итиэннэ үс үйэ ааһыар диэри кыайан быһаарыллыбакка турбут баараҕай боппуруоһу быһаарда! Маны мин өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бэйэ сирин баайын-дуолун туһаныы биир баһархай ситиһиитин быһыытынан сыаналыыбын.

«Кэмпэндээйитээҕи туус собуота» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ салалтата былырыын киһи сиир тууһун бэлэмниир технологическай тэрили  атыылаһан аҕалан, туспа сыахха таҥан туруоран, ааспыт сыл устатыгар киһи сиир тууһун оҥорууга үлэлээбитэ. Соругун ситтэ – сыл бүтүүтүгэр маҥнайгы бородууксуйатын оҥорбута. Киһи сиир тууһун үс араас көрүҥүнэн  (фракциянан) оҥорон, бэрт тупсаҕайдык суулаан-хаалаан, Сунтаар улууһун нэһилиэктэринэн тарҕатан, атыыга таһаарбыта.

Мин «Кэмпэндээйитээҕи туус собуота» ХЭТ көмөлтө хаһаайыстыба быһыытынан, Сооруос учаастагар тэрийбит сылгытын базатыгар үлэбинэн бара сылдьаммын, ол туус бастакы тахсыытын илэ харахпынан көрөн, илиибинэн тутан-хабан, амсайан, аһылыкпар кутан сиэн, бэркэ үөрбүтүм-көппүтүм. Тэрилтэ дириэктэрэ Алексей Игнатьевы уонна биир тутаах үлэһитэ Иван Местниковы кытары киһи сиир тууһа хайдах оҥоһулларын туһунан сиһилии сэһэргэспитим. 

Эҥкилэ суох ырааһа сыттаҕа!

 Кэмпэндээйигэ тууһу хостооһун ньымата, атын дойдуларга холоотоххо,  таһыччы атын, аан дойду үрдүнэн ханна да суох ураты, уникальнай ньыма.

Айылҕабыт тууһун биһиэхэ анаан, бэйэтэ тоҥорон, ыраастаан, сир араҥатыттан убаҕас гынан таһааран биэрэр эбит. Онон Кэмпэндээйи тууһа  химическэй састааба атын дойдулар туустарыгар майгынныыр эрээри, тутула уонна суураллара чыҥха атын. Ити иһин аска туһанарга атын туустааҕар быдан ордук. Хайа, уонна Айылҕа Ийэбит бэйэтинэн ыраастаан таһааран биэрбит буолан, экология өттүнэн эҥкилэ суох ырааһа сыттаҕа!

Алексей Романовичтаах киһи сиир тууһун оҥорорго үлэлэспиттэрэ балачча буолбут. Кинилэр былааннарынан, 500 грамм кээмэйдээх хаалаах тахсыахтааҕын, партнердара сакааһы ситэ-хото толорботоҕуттан, бытаарыы тахсыбыт. Ол иһин кэтэһэ сатаан бараннар, киилэ аҥаардаах хоруопкаҕа кутан атыылаан эрэллэр. Эһиилгиттэн убаҕас тууһу оҥорор былааннаахтар. Оттон йодтаах уонна фтордаах туустары таһаарар билиҥҥитэ эрдэ, технологията уустук дэһэллэр. Инньэ гынан, бастаан көннөрү киһи сиир тууһун улууска уонна өрөспүүбүлүкэҕэ үчүгэйдик тарҕатар, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэрэр соруктаах үлэлии сылдьаллар. 

Итини таһынан, Сунтаар сэлиэнньэтигэр “Туус хоһо” диэн бырайыагы олоххо киллэрэн эрэллэр. Икки уһуйааҥҥа кырачаан оҕолор сынньанар, доруобуйаларын тупсарар хосторун арыйан үлэлэтэллэр. Туус оҕолор тыынар уорганнарын чөлүгэр түһэрэр, иммунитеттарын бөҕөргөтөр. Мантан саас итинник хостору эбии икки уһуйааҥҥа арыйыахтаахтар. Салгыы Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ, Өлөөҥҥө уонна Анаабырга туус хосторо оҥоһуллуохтаахтар.

Билигин аан дойду үрдүнэн сабардаан турар, киһи тыынар уорганынан киирэр коронавирус курдук уодаһыннаах ыарыыны утары охсуһарга Кэмпэндээйибит тууһа бэрт көмөлөөх буолсу.

Дьон-сэргэ биһирээтэ

 Биир үтүө күн собуот сыаҕар киирэммин, киһи сииригэр аналлаах тууһу үс араас көрүҥүнэн оҥороллорун көрдүм-иһиттим.

Бастаан киһи сииригэр диэн, ыраас, биир туонналаах, ардах хоппот анал матырыйаалыгар харайыллыбыт тууһу сиигирдэн үлтүрүтэллэр, онтон анал дьааһыктарга тэниччи кутаннар, куурдар хаамыраҕа биир суукка устата куурдаллар. Сарсыныгар “виброцито” диэн тэрилгэ кутаннар, тууһу кып-кыра гына бытарытан, хас да көрүҥҥэ араартараллар. Саамай бытархайын “Соль Кемпендяйская, пищевая” диэн биир өттүгэр нууччалыы, нөҥүө өттүгэр сахалыы суруллубут, 500 грамнаах халлаан күөҕэ өҥнөөх синньигэс хоруопкаҕа куталлар. Хоруопка биир ойоҕоһугар сиэнэр туус харайыллар болдьоҕо, нуорма быһыытынан киһи сууккаҕа төһө тууһу сиэхтээҕэ уонна хаһан бэлэмнэммитэ ыйыллыбыт. Иккис ойоҕоһугар туус устуоруйата, туох састааптааҕа, оҥоһуллубут сирин аадырыһа ыйыллыбыт, итиэннэ сир дьапталҕатыгар үөскээбит туус ойуутунан киэргэтиллибит. Онон атыылаһар киһи Кэмпэндээйи тууһун туһунан чахчылары толору билсэр. 

Орто кээмэйинэн бытарытыллыбыт тууһу биир киилэлээх, оттон бөдөҥ кээмэйдээҕи 3, 5 уонна 10 киилэлээх халыҥ бакыаттарга куталлар эбит.

 Ити курдук, Кэмпэндээйи тууһа аска-үөлгэ, холобур, тоҥ эти, тоҥ балыгы кытары сииргэ, күөскэ кутарга, оҕуруот аһын тууһуурга олус табыгастаах эбит диэн бэркэ хайҕыы көрдүм. Киһи сиир тууһа Сунтаар улууһун маҕаһыыннарыгар тарҕатыллан атыылана турар, улуус дьоно-сэргэтэ бэйэлэрин туустарын биһирээтилэр. Атын улуустар олохтоохторо даҕаны сириэхтэрэ суоҕа.

Борис ПОТАПОВ,

Сунтаар.