Доруобуйа

Мин кинини бэрт өрдөөҕүттэн билэрим. 1978 сыллаахха үөрэхпин бүтэрэн, Томпо оройуонугар ананан кэлбитим. Кылаабынай быраас К.С. Шелепенкин миигин көрсөрүгэр, ыстаат барыта толорутун, арай солбук эрэ көстүөн сөбүн эппитэ.

Оччолорго Томпо улууһа өрөспүүбүлэкэҕэ биир бастыҥ оройуонунан биллэрэ. Онон манна үлэлиэн баҕалаах элбэҕэ. Үксэ кэлии соҕуруу дойду дьоно буолара. Шелепенкин солбуйааччыта Василий Романович Константиновтыын сүбэлэһэн баран, миигин оҕотун көрөн, уоппускаҕа олорор биэлсэри солбуйтара, Томпо биир ыраах бөһүөлэгэр үлэҕэ ыыппыттара.

Саҥа сиргэ, саҥа дьоҥҥо

Муус устар 9 күнүгэр “Ан-2” сөмөлүөтүнэн көтөн, Тополинайга тиийбитим. Көтөр аалбытыгар куорат артыыстара бааллара. Онно билбитим,  ол күн таба бырааһынньыга буола турар эбитин.

Тополинай маннык улахан тэрээһинтэн “оргуйа” олороро. Ыалдьыт элбэҕэ. Мин балыыһаны булан, кушеткаҕа икки хоммутум. Бырааһынньык бүтүүтэ миигин Томпо нэһилиэгэр илдьибиттэрэ. Томпо өрүһүнэн аллара 27 биэрэстэлээх сиргэ баара. Массыына көнө муус суолунан начаас элээрдэн тиэрдибитэ. Массыынаҕа Александра Дмитриевна Кычкина баара. Кини оройуон кылаабынай оҕо бырааһа эбитин билбитим.

 Томпоҕо В.М. Старостинаны солбуйбутум. Варвара Михайловна Тополинай учаастактааҕы бырааһынан үлэлиирэ. Кинини быстах кэмҥэ үлэтигэр кыһамньылаах, баай уопуттаах, олохтоох нэһилиэнньэҕэ сөбүлэтэр бастыҥ үлэһит Александра Дмитриевна Каневская солбуйа сылдьара. Эмтиир эйгэҕэ олоҕун 40-тан тахса сылын анаабыт, биир сиртэн халбарыйбатах туруу үлэһит. Кини миигин бииргэ үлэлиэхтээх сиэстэрэбин кытта билиһиннэрбитэ.

Үлэбин саҕалыырбар бииргэ алтыһан, тэҥҥэ үлэлээбит биир идэлээх киһибинэн мэдиссиинискэй сиэстэрэм Евдокия Петровна Проконенко буолбута. Оччоҕо бу быстах үлэҕэ кэлэн алтыспыт киһибин кэлин уһун кэмҥэ, хас эмэ уонунан сылларга биир ситиминэн быстыбакка билсиэхпитин билбэт этим.

Евдокия Петровна сахаҕа үрдүк уҥуохтаах, сырдык сэбэрэлээх, ис иһиттэн таттаран саһыгыраччы күлэр, сүрдээх элбэх кэпсээннээх, оонньуулаах-дьээбэлээх, олус истиҥ куоластаах, сааһыра барбыт дьахтара.

 Бастакы чугас билсиһиибит маннык буолбута. Александра Дмитриевна оҕолору көрбүтэ. Мин үлэбин туппутум. Бүтэрбит саҕана Евдокия Петровна биһигини дьиэтигэр ыҥырбыта. Томпо чөкө бөһүөлэк этэ. Икки этээстээх дьиэлэри көтүрэн, Тополинайга илдьэн, тутан бүтэрэн эрэр кэмнэрэ этэ. Онон бөһүөлэк эстэн эрэр кэмигэр мин үлэлээн ааспытым.

 Евдокия Петровна дьиэтэ ФАП-тан чугаһа. Дьиэтигэр кэргэнэ Василий Григорьевич баара Кини сэрии кыттыылааҕа этэ, хаайыыттан босхолонон баран, манна олохсуйан хаалбыт украинец киһитин билбитим. Ыраас, бэрээдэктээх, хомуллуулаах дьиэҕэ киирбиппит. Түннүгэр хас да оҕурсу үүнэн эрэрин көрөн, Александра Дмитриевна интэриэһиргээн, оҕуруотун хайдах көрөрүн Василий Григорьевичтыын кэпсэппиттэрэ. Түннүк, орон сабыылара, сыттыктар, истиэнэҕэ ыйанар таҥас хартыыналар -- барыта илиинэн быысыбайдаан тигиллибиттэр этэ. Араас кэрэ сибэккилэр, арааһынай кыыллар, чыычаахтар сатабыллаах илии сылааһынан таҥаска тиһиллэн түспүттэрэ хараҕы абылыыра. Ити барыта дьиэлээх хаһаайка үлэлэрэ.

Петровналар

Мин анааһыммынан, Евдокия Петровна ыарыһахтары укуоллуура. Саастаах дьону доруобуйаларын бөҕөргөтөр туһуттан араас битэмииннэри биэрэрбит. Сорохторго тымырдарыгар туруорара. Тымыры сыысхала суох түргэнник булара. Миэхэ сүбэлиирэ. Бэйэтин билиититтэн үллэстэрэ.

 Балыыһаттан чугас олорор Елена Петрова сотору-соторукыыкынаан, сөтөллөн, көхсө бөкчөйөн киирэрэ. Кини астмалаах этэ. “Эуфиллин” тымырыгар биэрдэхпитинэ, тыынара чэпчиирэ. Кини сиэстэрэбин кытта, Петровналар, иккиэн Тааттаттан төрүттээхтэр этэ. Онон кэпсэллэрэ элбэх буолара. Эдэр сылдьан Томпону булбуттар. Атынан, табанан хас да хонук айаннаан кэлбиттэр. Манна дьоллорун булбуттар -- кэргэн тахсыбыттар, оҕоломмуттар. Оҕолоро улаатан, сорохторо ыал буолан, сиэннэр элбээн эрэллэр этэ. Елена холкутаатаҕына, кэпсээнэ элбиирэ. Былыргыны үчүгэйдик билэрэ. Онон төһө баҕарар уһуннук кэпсиэн сөбө. Кини кэргэнэ Гаврил Иванович Голиков бу соторутааҕыта сүүһүгэр чугаһаан баран өлбүтэ.

Олорорго усулуобуйа баара

Евдокия Петровна балыыһа таһыгар сибэкки олордубута .Онтун күн аайы бүөбэйдээн көрөрө. Оннооҕор кыһыл сэбирдэхтээх мак силигилии сиппитэ. Көрөргө наһаа үчүгэйэ. Дөлүһүөн сибэккитин санатара, ол гынан баран, лаппа улахана. Кэлин ити сибэккини чааһынай киһи олордоро бобуллубута. Наркотиктаах диэн.

Мин үлэлиир кэмим саас, сайын, күһүн буолан, дьыл үчүгэй кэмэ этэ. Онон эбитэ дуу, ыарахан ыарыһах суоҕа. Үлэлииргэ чэпчэкитэ. Аттыбар уопуттаах сиэстэрэм баара миэхэ эрэллээх эркин курдуга. Аармыйа, устудьуон сылларыттан алларыйбыт доруобуйам манна чөлүгэр түспүтэ. Хайа быыһыгар олорор бөһүөлэк салгына тыынарга ырааһа, чэпчэкитэ. Сибиэһэй эт, балык куруук баара. Өрүскэ дьарҕаа дөбөҥнүк бултанара. Дьарҕаа үчүгэй балык, киһини салгыппат. Араас бүлүүдэни бэлэмниэххэ сөбө. Күөгүгэ хаптарарбыт. Аҕыйах олохтоох дьон туу угара. Онтуларыгар биэдэрэнэн киирэрэ.

Субуота күн булуус аһыллан, таба этэ нуорманан атыыланара. Ол кэмҥэ үөс сирдэргэ эти булуу уустуктардаах этэ. Үгүстэр кэнсиэрбэ мииннэнэллэрэ. Аны ол күн баанньык оттуллан үлэлиирэ. Кулуупка киинэ көрдөрөллөрө. Киинэ көрдөрөөччүнэн Мэҥэттэн төрүттээх, дьээбэ-хообо саҥалаах Надя Баишева үлэлиирэ. Киинэ бааҥкатын сөмөлүөт эбэтэр Надя кэргэнэ Баһылай оҥочонон Тополинайтан аҕалара.

Бөһүөлэк чуумпу уонна ыраас этэ. Хайдахтаах да ардахха бадараанныйбат чиҥ таас сирдээҕэ. Онон эргэ Томпоҕо үлэлээбит кэмим туһунан, бары өттүнэн, үтүө өйдөбүл хаалбыт.

Кэҕэлиин кэпсэтэн

Үлэм бүтэн, ахсынньыга Хаандыгаҕа кэлбитим. 80-ус сыллар саҥаларыгар Евдокия Петровна улаханнык ыалдьан, оройуон балыыһатыгар эмтэммитэ. Иһэ улаатан хаалбыта, дэлби ырбыта. Иһиттэн хирург иннэнэн толору таас уу ылбытыгар чэпчээбит курдук буолбута. Кинини дьиэтигэр бөртөлүөтүнэн ыыппыттара. Ол ону кини: “Миигин, арааһа, өлөн хаалыа диэн түргэтэппиттэрэ”, -- диирэ.

Дьиэтигэр кэлэн, наар сытар эбит. Сайын буолбут. Арай биир кэҕэ кини дьиэтин таһыгар кэлэн саҥарар буолан барбыт. Дьүөгэ эмээхситтэрэ: “Дууннньабыт чугаһаабыт, дьиэтин таһыгар кэҕэ этэр”, -- диэн бэйэлэрин икки ардыгар кэпсэтэр буолбуттар. “Оттон мин кэҕэ этэн бардаҕына, кинини кытта оонньуу-күлэ кэпсэтэрим”, -- диирэ Евдокия Петровна. “Хайа, кэллиҥ, дьэ, этэн барыый”, -- диэн көҕүтэ сатыыр эбит. Ол курдук, сайына ааһыыта оронуттан туран кэлбит. Сотору Надятынаан куоракка көрдөрүнэ барбыттар. Куоракка урут Томпоҕо үлэлээбит хирург бырааһы көрсүбүттэр. Быраастара Николай Петрович Попов билэр киһитигэр сөптөөх диагноһы туруортарбыт. Онон салгыы эмтэниини ааһан, алларыйбыт доруобуйата көнөн барбыт. Хаандыгаҕа кэлэн эмтэнэ сыттаҕына, кинини билсэрим. Ас илдьэн биэрэрим. Дьиэбэр кэлэн ыалдьыттаан барбыта. Эдэригэр үчүгэйдик ыллыырын истэрим. Ону өйдөөн, кинини көрдөһөн ыллаппытым, видеоҕа устубутум, ол миэхэ баар буолуохтаах. Сотору үтүөрэн дойдулаабыта.

Табаарыс Дуунньа

Ыһыллыы буолбутугар, Хаандыгаҕа көһөн кэлбитэ. Куруук сылдьан, туох наадалааҕын оҥорон, аҕалан, булан көмөлөһөрүм. Дуунньа баарыстыырын наһаа сөбүлүүрэ. Ыалдьыт дьоно оонньоотохторуна үөрэрэ. Мин кинилиин куруук оонньуурум. Хаартыны үчүгэйдик ааҕара. Оонньууттан хал буолбата. Хоттоҕуна үөрэрэ, онтон хоттордоҕуна, ол онтон санаата түһэн тырыттыбата, биир тэҥ майгытын көрдөрөрө. Хата, кэрэ сэбэрэтэ өссө сырдыыра. Иистэнэрэ, ол онтон дуоһуйууну ылара. Дьиэлэригэр кыра остуол суоҕун өйдөөн, кылгас атахтаах дьоҕус остуолу оҥорон биэрбитим.

 Биирдэ куоракка кинилэргэ сылдьан, ол остуолум турарын көрөн, сүрдээҕин соһуйбутум. “Хайа, бу остуол манна кэлбит”, -- диэн соһуйбутум. “Ээ, суох, хаалларбаппын, сөбүлүүбүн ээ, үчүгэй, чэпчэки, иистэниэххэ да сөп, хайа хаартылыырбар да бэртээхэй”, -- диэбитэ.

Сэрии кыттыылааҕын огдообото буолан, куоракка кыбартыыра биэрбиттэригэр көспүттэрэ. Куоракка бардахпына, кинилэргэ куруук сылдьааччыбын. Киирэр аан сабыллар тыаһын истэн, хоһуттан ыйытар саҥата иһиллээччи: “Ким кэллэ?”. Кыыһа Надя: “Уолуҥ Хаандыгаттан кэлбит”, -- диэн күлэ этэрэ. Хос аана аһыллара, ытыһын нэлэтэн, бэрт сэргэх үөрбүт сирэйдээх “табаарыс” Дуунньа бу чугаһаан кэлэрэ. Кэргэним: “Ханна бардыҥ?”-- диэн ыйыттаҕына, кылгастык: “Табаарыс Дуунньаҕа”, -- диирим.

Уола Гриша аармыйаттан кэлээт, Украинаҕа барбыта, кэлин Москубаҕа олохсуйбута. Кэргэннэммитэ, оҕолордоох. Кыыһа ийэтиттэн тэйбэтэҕэ. Бииргэ олороллоро. Эбэ буолан, сиэнинээн элбэхтик дьарыктанара. Хомойуох иһин, Надя ийэтин иннинэ бу олохтон соһуччу баран, элбэх киһини соһуппута. Ол ыар аһыы Табаарыс Дуунньаны анараа дойдуга илдьэ бардаҕа. Биһиги сэрэйэбит эрэ. Онон оннук...

Степан Никифоров,

 Хаандыга, Томпо.