Тыа хаһаайыстыбата

Төрүт-уус, удьуор

Бу өйдөбүллэр сахаҕа ордук өйдөнөллөр. Ынах сүөһү  бородууксуйаны биэрэр кыаҕа кини боруодатыттан тутулуктаах. Ол иһин селекционер-зоотехниктар үүккэ, үүккэ-эккэ уонна эккэ идэтийэр сүөһү боруодаларын ууһатан таһаардахтара, искусственнай сиэмэлээһин тэрилиннэҕэ. Сүөһү төрүөҕү, эти-үүтү биэрэр таһыма боруодатыттан тутулуктанара наукаҕа «сүөһү бородуукта биэримтиэтин төрүт-уус, удьуор дьоҕура» (потенциональная генетическая продуктивность животных) диэн ааттанар. Маны бонитировканан, хонтуруолунай ыамнарынан быһаарар уустуга суох.

Билигин сүөһү боруодата мөлтөөтө. Ынаҕы искусственнайдык сиэмэлээһин ситэтэ суох ыытылларын уонна хаана суох оҕустарынан саптарыы (буоһатыы) түмүгэр итинниккэ тиийдибит. Улуустарынан уонна нэһилиэктэринэн сүөһү  генетическэй кыаҕын быһаарыыны ыытар кыахтаах исписэлиистэр бааллар – хас нэһилиэк ахсын тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрэ, бэтэринээрдэр, улуус ахсын тыа хаһаайыстыбатын управлениелара, аны сорох улуустарга тыа хаһаайыстыбатын агентстволарын, «Сахаагроплем» тэрилтэ исписэлиистэрэ үлэлииллэр. Боломуочуйалаах уорган (тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ – ТХМ) селекционер-зоотехниктары, учуонайдары кытыннаран методическай ыйыылары оҥорон бигэргэтиэн наада. ТХМ экономическай расчеттары оҥорорго, нэһилиэктэринэн да, хаһаайыстыбаларынан да буолуон сөп, ынах сүөһү генетическэй продуктивностарын үөрэтии түмүгүнэн 3-5 сылга биирдэ ортотунан биир ынахтан ылыллар бородууксуйаҕа эбэтэр сааһынан, аналынан бөлөхтөөн, сүөһү орто ыйааһыныгар нормативнай көрдөрүүлэри бигэргэтэр, урукку сэбиэскэй кэмҥэ холобур «былааннаммыт ыаһын» («плановый удой») диэн тиэрдиллэрэ. Сүөһү бородууксуйа биэрэр кыаҕын толору туһанар инниттэн, нормативнай ороскуоттарга олоҕуран, сөптөөх ас-үөл уонна көрүү-истии усулуобуйата тэриллиэхтээх. Ити нормативнай ороскуоттар суумаларын бородууксуйаны биэрэр биир сүөһүгэ тиксэр ороскуотун биир ынахтан ылыллар нормативнай бородууксуйаҕа түҥэттэххэ, нормативнай бэйэҕэ турар сыана тахсар. Сүөһүттэн нормативнай продуктивноһы ылыы ночоото суох буолуутугар, судаарыстыба өйөбүл оҥорор эбээһинэстээх. Ол кээмэйэ киилэ үүт нуормаламмыт бэйэҕэ турар сыанатын (ороскуотун) салаа барыыстаах  буолуутугар (урут бигэргэммитэ 18% этэ) улаатыннарыллыбытын уонна атыыланар сыанатын араастаһыыта буолар.

Технология

Соҕотуопкалыыр-астыыр тэрилтэлэр ТХМ бигэргэппит технологиятыгар олоҕураннар, өҥөлөрүн тарыыбын нормативнай ороскуоттарынан көмүскүөхтээхтэр. Ол бигэргэммит тарыыптарга олоҕуран, үүт-эт атыылаһыллар сыаналарын пайщиктаахтар уопсай мунньахтарынан бигэргэттэриэххэ, ону эрэбиисийэлир сойуустар, дьаһалталар, наада буоллаҕына, борокуратуура көрөр, бэрэбиэркэлиир балаһыанньатын олохтуохха.

Былааннаммыт (нормативнай) дохуоту кыайан ылбакка, ночоокко барыы суоллара манныктар:

1. Араас биричиинэлэринэн аҕыйах бородууксуйаны ылыы;

2. Нуорманы таһынан ороскуоттар (сыана ыарааһына);

3. Атыыланар сыана намыһаҕа;

4. Судаарыстыба өйөбүлэ ситэтэ суоҕа.

Сэбиэскэй былаас саҕана, сопхуостар кэлэр сыл производственнай-финансовай былааннарын (ПФП) оҥорон, ТХМ-ҕэ көмүскээн бигэргэттэрэллэрэ. Билигин Үлэни биэрээччилэр түмсүүлэрэ (Т.В. Десяткина), бааһынай хаһаайыстыбалар уонна кэпэрэтииптэр Ассоциациялара (А.Е. Артемьев) нуормаламмыт ороскуот бырайыактарын оҥорон, министиэристибэҕэ көмүскүүллэрэ буоллар, икки өттүгэр эппиэтинэстээх буолуо этэ. Билигин салалта ити институту үлэлэппэт, көрүнньүк бэйэтин бэлиитикэтигэр илии эрэ баттатарга наадыйар. Нууччалыы тартаран эттэххэ, биһиги экэниэмикэбит сиэри таһынан бэлиитикэлэммит, өссө хайҕатаары быыбар чугаһаатаҕын аайы маны көннөрүөх курдук этэллэр да, тута «умналлар». 

Ынах сүөһүттэн бородууксуйаны ылыыга субсидиялаах соҕутуопканы кубуоталааһын хааччахтыыр «туормас» буолан кэллэ. Онон, үүтү тутууга  боломуочуйалаах уорган (ТХМ) бигэргэппит нормативнай (былааннаммыт) ыаһыҥҥа диэри туттар субсидиятын толору көрүөххэ. Туһааннаах сылга ситэ төлөммөтөҕүнэ кредиторкаҕа ылынан, кэлэр сыл бүддьүөтүгэр көрөн сыл саҥатыгар аахсыахха. Оччоҕуна, элбэх үүтү ыырга интэриэс баар буолуо,   осеменаторга, исписэлиискэ наадыйыы күүһүрүө,  итиэннэ хамнастарын, өҥөнү да туһаныы баар буолуо. Уопсайынан, актыыбынас үрдүө. Ити үөһээ этиллибит «нормативнай ыаһын» диэни мыына көрүмэҥ. Билигин статистика баалабай оҥорон таһаарыыны итинник ааҕар, ол иһин, сыл устата биир ынахтан (2021-2020 сыллар орто көрдөрүүлэринэн) тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар 2350, чааһынайдар 2000 киилэ үүтү ыы, иһэ-аһыы олоробут. Кинилэр нормативтара олохтоох сүөһү генетикатыгар төһө сөп түбэһэрэ буолла? Ынахтан нормативнай бородууксуйаны ылан (саатар биир ынахтан ортотунан 1500 кг, барыта 111 тыһ. туонна буолуо этэ. Быйылгы былаан 62 тыһ. туонна) батарарбыт үрдүнэн, сыана ыарааһынынан, хамнас алын кээмэйэ улаатыытынан о.д.а. биричиинэнэн былааннаммыт көдьүүс (рентабельность) ситиһиллибэт буоллаҕына, субсидия ставката үрдэтиллиэхтээх, сыллата бүддьүөт ылыллыытыгар ырыынак сыаналарын хамсааһыныгар корректируйданан иһиллиэхтээх. Үүккэ субсидияны соҕотуопсуктарга атыыламмыт үүккэ, кимиттэн тутулуга суох барыларыгар быһаччы биэрэр ордук. Бирипиискэни соҕотуопсуктар оҥороллор, «Маайа-Даайа» оҥорбот. Бирипиискэ тахсыбатын туһугар хонтуруолуур отчуоту күүһүрдүөххэ, экэнэмиичэскэй кыһайыы систиэмэтин олохтуохха.

Ыанар ынахха субсидия

Олохпут уустугуран, аһыыр аһылык баара тыыннаах буолуу мэктиэтэ буолар кэмэ кэлиэх курдук. Кэтэх ыаллар ыанар ынахтарыгар көрүллэр 35 тыһ. солк. харчы сүөһүтэ суох дьон сүөһүлэнэн үчүгэйдик аһаан олороругар туһуланар көмө. Бу ынах уонна кини былырыыҥҥы, быйылгы ньирэйдэрин отторун (аһылык минимумун) ороскуотун уйунар кээмэйинэн бэриллиэхтээх харчы. Үгүс тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга чэбдигирдии бырагырааматынан, ынах ахсын 20 тыһ. солк. бэриллэр, оттон кыра-орто бааһынайдар арыттанан хааллылар, маны көннөрөн «төбө» харчытын (35 тыһ.) барыларыгар, үүт туттарарыттан-туттарбатыттан тутулуга суох, биэрэр наада.

Баһылыктар

Уонча сыллааҕыта ынах ахсыгар 10 тыһ. солк. бэриллэ сылдьыбыта, ол тохтотуллубатаҕа буоллар, сүөһүлээх, остуолугар астаах ыал элбиэхтээх этэ. Нэһилиэк баһылыга дьон-сэргэ олоҕо байылыат буоларын туһугар үлэлиэхтээх, кини үлэтэ-хамнаһа ыал хас бырыһыана сүөһүлээҕинэн-сылгылааҕынан, оҕуруоттааҕынан, дууһаҕа төһө дохуот тиксэринэн сыаналаныахтаах. Онон көрөн, баһылыктар хамнастарыгар эбиллэр систиэмэни киллэриэххэ. Оннооҕор, оскуола «аграрнай» аатырдаҕына, бары эбии хамнастаналлар эбээт.

Нэһилиэк баһылыга сайын оттоон, кыһын сүөһүнү кыстатан биэрэр кэпэрэтииптэри тэрийдин, «төбөҕө» субсидиялаахтар туһаналларыгар. Итинник тэриллэн тахсан иһиэ буоллаҕа. Ылыллар дьаһаллар уһун болдьохтоох уонна систиэмэлээх  буолуохтарын наада, дьон саҥа өйдөнөн эрдэҕинэ уларыйа охсубат гына.

Сир боппуруоһа

Сири туһанааччылары эрэбиисийэлиэххэ. Сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, сирдэрин (ходуһаларын, бааһыналарын) аналынан туһаммат уонна сир быйаҥнаах буолуутун мөлтөппүт хаһаайыннартан былдьыахха.

Сир муниципальнай пуондатын тэрийэн, судаарыстыбаннай бүддьүөттэн үп көрөн, сирдэрин туһаммат дьонтон сирдэрин атыылаһан, нэһилиэк сирин пуондатыгар киллэриэххэ итиэннэ сүөһү ахсаанынан түүлэһиигэ биэриини олохтуохха. Билигин сирдээх киһи сүөһүтэ суох, сүөһүлээх киһи сирэ суох. Бу тохтуон наада.

Түмүккэ

Мин субсидия оччо-бачча буолуохтаах диэни эппэппин, барыһын, нуорматын ааҕыы методикатын тиэртим (генетическэй, технологическай), бырайыак көмүскүүр, бигэргэтэр боломуочуйалаах уорганы өйдөнөр гына эттим. Маннык  методиканан аахтахха, балачча олохтоох, арыычча элбэх сыыппара тахсыа этэ.

Оттон бүгүн туттулла сылдьар субсидиялар ыстаапкаларынан бары көрүҥ  хаһаайыстыбаларга көмөлөһөр буоллар: чааһынай ыал биир ынаҕыттан ортотунан биир туоннаны туттардын 40 тыһ. туонна киилэтигэр 50 солкуобайынан 2  млрд солк., тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар 34 тыһ. ынахтарыгар 35 тыһ. солк. (чэбдигирдиинэн үгүстэр ынах ахсын 20 тыһ.солк. ыла сылдьаллар), 1,19 млрд барыта, эбии 3,19 млрд солк. наада буолар. Ити хайдах кыаллыбат буолуой?                              

Николай ПОПОВ,  тыа хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ