Тыа хаһаайыстыбата

Уопсай сүбэнэн

Бу собуоту тутуу хайдах саҕаланан олоххо киллэриллибитин туһунан «Тумул» тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибин салайааччы Таисия Десяткина маннык кэпсиир:

– Биһиги Хаптаҕайдааҕы комбикуорум собуотугар сыллата 350-400 туонна бурдугу туттарар этибит даҕаны, ол собуот сабыллан, кэнники икки сылга бурдугу ким хайдах сатыырынан батарбыппыт. Инньэ гынан быйыл тохсунньуга улууспут баһылыга Николай Старостин итиэннэ кинини экономика уонна тыа хаһаайыстыбытын боппуруостарыгар солбуйааччы Семен Потапов бурдукка идэтийэр үс хаһаайыстыба салайааччытын: Төхтүртэн «Долоон» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Аркадий Попову, Майаттан биирдэм тэрилтэ баһылыга Афанасий Борисовы уонна миигин ыҥыран, комбикуорум оҥорор дьоҕус собуоту тэрийэр туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ. Уопсай сүбэнэн улууска бурдугу батарыы боппуруоһун быһаарар итиэннэ хаһаайыстыбалары эбии аһылыгынан хааччыйар сыалтан, комбикуорум собуотун биһиги кэпэрэтииппит баазатыгар тэрийэргэ быһаарбыппыт.

Даҕатан эттэххэ, «Тумул» кэпэрэтиип үүтү-эти оҥорууну таһынан, сүөһүтүн эбии аһылыгын бэйэтэ хааччынар. Өссө 1999 сыллаахтан бурдугу үүннэриигэ өрөспүүбүлүкэҕэ тирэх хаһаайыстыба буолбута. Сыллата 500 туонна оту, биир оччо сүөһү сүмэһиннээх аһылыгын бэлэмниир, ону таһынан бурдук үүннэрэр. Холобур, быйыл саас бурдугу 683 гектар бааһынаҕа ыһан, 550 гектарын бурдугунан, 133 гектарын күөхтүү хомуйбут. Кураан буолан, биир гектартан ортотунан сэттэлии сэнтиниэр үүнүүнү, ол эбэтэр 400 туонна бурдугу хомуйбут, 55 туонна күөх маассаны, 440 туонна сиилэһи бэлэмнээбит.

Комбикуорум дьоҕус собуотун тутар сорук туруоруллан, «тумуллар» 1994 сыллаахха туппут, кэнники сылларга ыскылаат быһыытынан туһаммыт арочнай хараастарын саҥа собуокка анаан, уларытан, тупсаран оҥорууга туруммуттар, электроуот уонна гаас киллэртэрбиттэр. Бу үлэ тэрээһинигэр хара бастакыттан кэпэрэтиип сүрүн агронома Тимур Десяткин сыһыарыллан сүүрбүт-көппүт, өссө сокуон этэринэн, комбикуорум собуота кэпэрэтиипкэ сыстыбакка, туспа тэрилтэ быһыытынан үлэлиэхтээх диэн кытаанах ирдэбил туруоруллан, биирдэм тэрилтэни тэриммит.

Новосибирскайдааҕы “Агро-Инжиниринг” научнай оҥорон таһаарар ХЭУо-тан 6,6 мөлүйүөн солкуобай сыаналаах, комбикуорманы оҥорор сыах технологическай тэрилин атыыласпыт. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытары кэмигэр сөптөөх үлэ ыытыллан, «Сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин» тус сыаллаах бырагыраама чэрчитинэн, сыах тэрилин атыылаһыы ороскуотун 45 %-ын Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, 45 %-ын улуус уйуммуттар, хаалбыт 10 %-ын саҥа урбаанньыт бэйэтэ уйуммут.

Сыл иһинэн!

Тимур Десяткин Доллу нэһилиэгин төрүт олохтооҕо. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун 2009 сыллаахха бүтэриэҕиттэн, «Тумул» кэпэрэтиипкэ сүрүн агрономунан үлэлии-хамсыы сылдьар. Бу ааһан эрэр 2021 сыл киниэхэ дьэ, улахан тургутууну оҥордо. Сайын уот кураан сатыылаан, оттооһуҥҥа уонна ыһыыга-хомуурга улахан уустуктары үөскэппитин таһынан, былырыын баччаларга ыра санааҕа да суох бырайыагы – комбикуорум собуотун – тутан үлэҕэ киллэрии, билигин кэпсииргэ эрэ кэбэҕэһин иннигэр, төһөлөөх үгүс түбүгү, сыраны-хараны эрэйбитэ буолуой?

– Улууспут уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин өйөбүллэринэн ситиһилиннэ, – диир Тимур Борисович. – Собуокка киирии 250 миэтэрэ усталаах суол наһаа мөлтөх этэ, сааскы ириэһин саҕана уонна ардахха барыта бадараан буолара, Ону улуус үбүлээһининэн гравий куттаран, көннөрөн биэрбиппит. Собуоппут тэрилин Новосибирскайтан кэлбит бэрэстэбиитэл көрүүтүнэн-истиитинэн бэйэбит таҥаммыт, хомуур бүтэрин көрсө, алтынньы ортотуттан үлэбитин саҕалаабыппыт. Бэйэбит улууспутуттан «Тумул» кэпэрэтиип 200 туонна сэлиэһинэйи, 128 туонна эбиэһи, Борисов Афанасий биирдэм тэрилтэтэ 109 туонна, «Долоон» бааһынай хаһаайыстыба 65 туонна ньэчимиэни уонна Хаҥалас улууһуттан Роман Куприянов салайар «Хачыкаат» кэпэрэтиибэ 500 туонна бурдугу туттарбыттара. Хачыкааттар 1200 гектар бааһыналаахтар, ону эһиил өссө кэҥэтэн, кэлэр өттүгэр 1500 гектарга үлэлиир былааннаахтар. Онон барыта холбоон 1000 туонна кэриҥэ туораах бурдугу соҕотуопкалаабыппыт, онно эбэн Сунтаар Кэмпэндээйиттэн туус ылбыппыт. Ити курдук барыта олохтоох сырьенан, бэйэбит бааһыналарбытыгар торолуйа үүммүт туораах бурдугунан, бэйэбит сирбититтэн-уоппутуттан хостоммут тууһунан үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Иҥэмтиэлээх эттиктэринэн байытарга премикс уонна минеральнай комплекс аҕалтарбыппыт.

Оҥорон таһаарбыт бородууксуйабытын бэйэбит улууспут нэһилиэктэрин таһынан, ыалларбыт – Хаҥалас, Амма, Уус Алдан, Чурапчы, Таатта, Томпо улуустарын хаһаайыстыбалара кэлэн ылаллар. Сирбит билиҥҥитэ суох. Суол аһылыннаҕына, улахан массыыналар өрүһү туорууллара көҥүллэннэҕинэ, Бүлүүттэн, Сунтаартан кэлиэхтэрэ. Сураһааччы, сайаапкалаһааччы элбэх.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ субсидия көрбүтэ, онно тирэҕирэн, туораах бурдугу туттарбыт хаһаайыстыбаларбытын кытары төлөһө сылдьабыт. Оттон комбикуорманы утарынан харчыга атыылыыбыт, оччотугар эрэ уоппут-гааспыт ороскуотун, үлэһиттэрбит хамнастарын боппуруоһун быһаарар буоллахпыт.

Дьоҕус кэлэктиип үлэтэ көхтөөх

Былырыын баччаларга тоҥ ыскылаат буолан турбут эргэ хараас киһи төрүт итэҕэйиэ суоҕун курдук оҥоһуллубут! 42 миэтэрэ усталаах, 12 миэтэрэ кэтиттээх, ааркалыы быһыылаах, толору таһаҕастаах массыына киирэн баран, эргийэн тахсар баараҕай тутуута бетонунан муосталаммыт, эркинэ аныгы матырыйаалынан эпсиэйдэммит, кырааскаламмыт, уотун-күөһүн ситимэ саҥаттан тардыллыбыт, тустаах сирдэринэн улахан кыамталаах прожектор лаампалар туруоруллубуттар, гаас киллэриллибит. Тимур Десяткин быһаарарынан, бу үлэҕэ «Тумул» кэпэрэтиип 1,5 мөлүйүөн харчыны укпут.

Дьоҕус собуот дьиэтэ сэндвич-панелларынан икки аҥы араарыллыбыт. Биир өттө сылаас, онно комбикуорум собуотун технологическай лиинньийэтэ турар, оттон иккис аҥаарын биир өттө туораах бурдугу харайар, иккис өттө бэлэм бородууксуйаны уурар ыскылаат буолбут.

Собуокка Тимур Десяткины таһынан Николай Эверстов, Гаврил Стручков, Григорий Птицын, Степан Стручков уонна Иван Семенов үлэлииллэр. Идэлэрин балачча баһылаабыттар.

– Технологията улахан уустуга суох, түһүмэхтэринэн туох үлэ, хайдах уонна төһө бириэмэ устатыгар толорулларын үчүгэйдик билиэххэ, ону таһынан үлэҕэ куттал суох буолуутун ирдэбиллэрин тутуһуохха наада, – дэһэллэр кинилэр.

Кырдьык, манна киһи барыта тустаах үлэлээх, халтай хаама сылдьааччы көстүбэт. Туораах бурдук анал холлоҕоһунан пневматическай дробилкаҕа кутуллан мэлийиллэр, онтон дозатордаах смесительгэ минеральнай-битэмииннээх эбиилигинэн байытыллар, салгыы гранулятор нөҥүө аһардыллар, түмүгэр бункерга түһэриллэр эбит. Бункер туолла да, комбикуоруму куулларга кутуталаан, тигэ-тигэ, ыстаабылларга сааһылаан ууран иһэллэр. Туораах бурдугу аҕалбыт биитэр комбикуорум тиэйэ кэлбит массыыналар кэллэхтэринэ куруусчут наада буолар түгэнигэр, кэпэрэтиип үлэһиттэрэ кэлэннэр, тиэйэр-таһар үлэҕэ өҥөнү оҥоруу дуогабарын быһыытынан көмөлөһөллөр.

Түмүк оннугар

Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитигэр кэлэр 2022 сылга тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар хайа даҕаны сыллааҕар үгүөрү үп көрүллүбүтүн, ол барыта саҥа үлэ миэстэтин таһаарарга итиэннэ оҥоһуллар бородууксуйа кээмэйин улаатыннарарга туһуланарын туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ. Мэҥэ Хаҥалас улууһа бу соругу сүөһү эбии аһылыгын миэстэҕэ оҥоруу боппуруоһун быһааран көрүстэ.