Култуура

ЭМИЭ ДА ЭЛБЭХ ҮЛЭ ЫЫТЫЛЛАР КУРДУК ДА...

Феодосия Габышева киирии тылыгар мунньахха ырытыллар боппуруос Арассыыйа норуоттарын култууратын үйэлээх баайын, итиэннэ өрөспүүбүлүкэбит тэриллибитэ 100 сылларынан уһулуччу суолталааҕын бэлиэтээтэ.

Парламентарий иһитиннэрбитинэн, бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ култуура үйэлээх баайыгар киирсэр, судаарыстыбанан харыстанар 1873 эбийиэк баар. Олор истэригэр РФ норуоттарын устуоруйатын уонна култууратын пааматынньыктара, федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна төрүт суолталаах култуура, археология үйэлээх баайын эбийиэктэрэ киирэллэр. Маны таһынан кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ устуоруйа уонна култуура 19 пааматынньыга «үйэлээх баай эбийиэгэр киирсиэн сөптөөх» диэн сибикилээх испииһэккэ баарын эбэн эттэ.

СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников бу көрүллэр боппуруоска улахан болҕомто уурулларын туһунан добуочча уһун дакылааты оҥордо. Ол курдук, уопсастыбаннай түмсүүлэр, нэһилиэнньэ, бырабыыталыстыба уонна Ил Дархан Айсен Николаев тус өйөбүллэринэн, бүтэһик сылларга баһаам эбийиэк чөлүгэр түспүт.

– Кэнники сылларга Саха Сирин норуоттарын устуоруйатын уонна култууратын үйэлээх баайын харыстааһын боппуруоһа – өрөспүүбүлүкэбит гуманитарнай бэлиитикэтигэр бастакынан көрүллэр хайысхаларыттан биирдэстэрэ буолла, – диир Сергей Местников. Итиэннэ 2019 сылтан баһылыкпыт Айсен Николаев көҕүлээн тэрийбит «Пааматынньыктары харыстыахха» диэн ураты бырайыага үлэлиирин бэлиэтиир. Ол чэрчитинэн Ил Дархан ойоҕо Людмила Николаевалыын бэйэлэрэ үбүлээннэр, Таатта улууһун Чөркөөх нэһилиэгэр үктэтии-миэлиҥсэ чөлүгэр түспүтэ. Бу — өрөмүөннэммит эбийиэктэртэн саамай улаханнара.

Маны тэҥэ Арассыыйа федеральнай налоговай сулууспатын күүһүнэн 1867 сылга тутуллубут аҕыс кырыылаах мас ураһа (юрта) чөлүгэр түспүт. Бабаарына Чөркөөх мусуой-комплексын саамай былыргы уонна сыаналаах архитектурнай пааматынньыктарыттан биирдэстэрэ буолар.

Сергей Местников Майа сэлиэнньэтигэр баар федеральнай суолталаах «Манчаары башнята» диэн бөдөҥ пааматынньык чөлүгэр түһүүтэ бытааран, сиҥнэн түһэ уонна устуоруйа туоһута буоларын сүтэрэ сыспытын санатта. Сөргүтэр үлэ ыытылларын туһугар, норуот дьокутааттара Антонина Григорьева, Владимир Прокопьев уонна Юрий Баишев кыттыылаах «Биһиги үйэлээх баайбыт» диэн телемарафон тэриллибит.

– Ити бырайыак үчүгэй түмүктэрдээх буолан, үлэ салҕанар. Муус устарга Уус Алдан улууһугар култуура үйэлээх баайын икки эбийиэгин чөлүгэр түһэриигэ анаммыт онлайн-телемарафон ыытары бэлэмниибит, – диэн Сергей Васильевич иһитиннэрэр. Бэрэссэдээтэли солбуйааччы Арассыыйа норуоттарын култууратын үйэлээх баайын сылын чэрчитинэн ыытыллыахтаах өрөспүүбүлүкэ тэрээһиннэрин былааныгар бигэргэтиллибит култуура эбийиэктэрин чөлүгэр түһэриигэ уонна харыстааһыҥҥа докумуоннарын оҥотторуу, үбүлээһин источниктарын туһунан эттэ. Быйыл өрөмүөннэнэр эбийиэктэр ахсааннарыгар Ем. Ярославскай дьиэ-түмэлэ, М.К. Аммосов мемориальнай дьиэтэ, Ем. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар устуоруйаларын уонна култуураларын көрдөрөр судаарыстыбаннай мусуой, онтон да атыттар киирбиттэр.

СӨ култууратын үйэлээх баайын харыстааһыҥҥа департаменын салайааччыта Николай Макаров аҕалбыт чахчыларыгар олоҕурдахха, култуура үйэлээх баайын 815 эбийиэгэ судаарыстыба биир кэлим реестригэр киирбит, 1048 эбийиэги көрдүүр үлэ түмүгэр булбуттар, 19 тутуу култуура үйэлээх эбийиэгэ диэҥҥэ сөп түбэһэр сибикилээхтэр кэккэлэригэр сылдьар, 14 эбийиэк сүппүттэр ахсааннарыгар бэлиэтэммит.

Николай Макаров быйыл дойдубутугар биллэриллибит бэлиэ сылга туох үлэ ыытыллыахтааҕын билиһиннэрдэ. Ол курдук, Дьокуускайга кулун тутар 29 – муус устар 1 күннэригэр УФУо култууратын үйэлээх баайын харыстыыр уорганнарын сүбэ мунньаҕа ыытыллы. Балаҕан ыйын 20-21 күннэригэр Арассыыйа субъектара кыттыылаах «Сакральные территории: вопросы изучения и сохранения» диэн научнай-практическай кэмпириэнсийэ тэриллиэ. «Памятники истории и археологии» диэн СӨ култууратын үйэлээх баайын эбийиэктэрин каталога тахсыаҕа. Историческай үйэлээх баайы харыстааһын эйгэтигэр СӨ Баһылыгын грана олохтонуо. Федеральнай суолталаах култуура үйэлээх баайын хас да эбийиэгэ өрөмүөннэниэ. Култуура үйэлээх баайыгар сөп түбэһэр 14 эбийиэги дойду биир кэлим реестригэр киллэриигэ судаарыстыбаннай историко-култуурунай эспэртиисэ ыытыллыа. Итиэннэ Дьокуускайга саха норуодунай суруйааччыта Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон олорбут дьиэтин (Чернышевскай аатынан уулусса 26-та) уонна Уус Алдаҥҥа Байаҕантай улууһун кулубата С.А. Егоров дьиэтин чөллөрүгэр түһэриигэ харчыны хомуйуу телемарафона ыытыллыаҕа.

Үүнэр сылларга үйэлээх баай эбийиэктэринэн билиниллибит реальнай училище уонна эр дьон прогимназиятын дьиэлэрин, Ем. Ярославскай аатынан түмэли саҥардан тутуу – бастакы соруктарынан буолаллар.

Саха Сирэ Арассыыйаҕа холбоспута 400 сылын чэрчитинэн Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээҕэр «Мегино-Богородская церковь», Уус Алдан Тандатыгар 1908 сыллаахха тутуллубут «Церковь и колокольня Николаевская (деревянная)», Чурапчы Арыылааҕар «Хаяхсытская Николаевская церковь с колокольней (деревянная)»,Үөһээ Бүлүү Боотулуутугар XIX үйэ бүтүүтүгэр тутуллубут «Церковь Николаевская (деревянная)»өрөмүөннүөхтэрэ. Ону тэҥэ Саха Сиринээҕи Епархияны кытта Дьокуускайга Свято-Троицкай собору саҥардыы боппуруоһа турар.

Салгыы ГЧИ научнай сотруднига, историческай билим хандьыдаата Пантелеймон Петров хайгыыр, ирдэһэр хабааннаах этиитин иһиттилэр. Хайгыыра диэн, департамент култуура үйэлээх баайын эбийиэктэрин чөлүгэр түһэриигэ, саҥардан тутууга, харыстааһыҥҥа баһаам үлэни ыытарын.

– Өскөтүн, департамент үлэтин саҕалыырыгар өрөспүүбүлүкэҕэ култуура үйэлээх баайа диэҥҥэ сөп түбэһэр 500 эбийиэктээх эбит буоллахпытына, билигин 1800-тэн таҕыста, – диэтэ Пантелеймон Пантелеймонович.

Ирдэһэрэ диэн, Каландаришвили уулуссаҕа баар Троицкай федеральнай собор, Ярославскай уулуссатыгар турар реальнай училище, эр дьон прогимназиятын инники дьылҕалара. Учуонай бу боппуруоһу олус сытыытык туруорар. Пантелеймон Петров инники этиллибит эбийиэктэр хас эмэ уонунан сыллар тухары судаарыстыба бас билиитигэр турбуттарын, хаарбах туруктаах буолуохтарыгар диэри ыбылы туттуллубуттарын уонна чөлүгэр түһэрии чааһа буолбутугар, олус бытааннык ылсалларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Чахчы даҕаны, А.Е. Кулаковскай, П.А. Ойуунускай, А.И. Софронов курдук улуу дьоммут үөрэммит сирдэрэ киһи харааста көрөр гына дьүһүн-бодо буолан тураллара хомолтолоох.

НОРУОТ ДЬОКУТААТА – ҮТҮӨ ХОЛОБУР

Ил Түмэн вице-спикерэ Антонина Григорьева этиитигэр урбаанньыттары, волонтердар уонна үтүө санаалаахтар хамсааһыннарын пааматынньыктары чөлүгэр түһэриигэ, итиэннэ култуура үйэлээх баайын харыстааһыҥҥа ыҥырары «төгүрүк остуол» баһаарыныы мэктиэтигэр киллэрэри туруоруста.

Парламентарий бэлиэтииринэн, «Паамытынньыктары харыстыаҕыҥ» бырайыак олоххо киирэригэр 30-тан тахса норуот дьокутаата улахан кылааттарын киллэрбиттэр. Санатар буоллахха, Антонина Афанасьевна салайыытынан, Манчаары башнятын чөлүгэр түһэрэргэ үбү хомуйууга норуот дьокутааттара телемарафоҥҥа кыттыбыттар, харчынан көмөлөспүттэр. Билигин Манчаары башнята Р.Г. Васильев аатынан кыраайы үөрэтэр түмэлгэ быыстапка дьиэтэ буолантурар, итиэннэ дьон сылдьарыгар аана өрүү аһаҕас.

Маны таһынан парламентарий тус кыттыытынан Ньурба куоракка 1968 сыллаахха турбут. «Барабанщица» пааматынньык сөргүтүллүбүт. Икки сыл тухары кини бэйэтин үбүттэн харчы көрөн, чөлүгэр түһэртэрбитуонна аттынааҕы сирин тупсарбыт.

Антонина Афанасьевна РФ саҥардыллыбыт Төрүт Сокуонун 44-сыстатыйатыттан «Каждый обязан заботиться о сохранении исторического и культурного наследия, беречь памятники истории и культуры» диэн этиини холобурдуура – кини үйэлээх үлэҕэ кыттыһыытын туоһулуур. Онон норуот дьокутаата бэйэтин үлэтинэн дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө холобур буолар.

– Устуоруйа уонна култуура эбийиэктэрэ биһиги эрэгийиэммитигэр олус наадалаахтарын, дириҥ суолталаахтарын бары өйдүөх тустаахпыт,– диэн эттэ.

Вице-спикер көҕүлээһининэн, СӨ култууратын үйэлээх баайын эбийиэктэрин харыстыырга департамент өйөбүлүнэн, «Сакральная география Нюрбинского улуса» диэн Ньурба улууһугар ытык уонна историческай суолталаах сирдэри үөрэтэр, харыстыыр сыаллаах үлэ ыытыллан эрэр.

– Субу бырайыак өрөспүүбүлүкэбит бары оройуоннарыгар дьон ытык сирдэрин, устуоруйатын билэрин туһугар ыытыллар, – диэн парламентарий этиитин түмүктүүр.

БЭЙЭҔИТ ЭМИЭ КЫТТЫҺЫҤ

«Төгүрүк остуолу» салайбыт Феодосия Габышева кыттааччыларга аһаҕас кэпсэтиигэ санааларын этиммиттэригэр махтанна уонна култуура үйэлээх баайын эбийиэктэригэр баар кыһалҕалары туоратыыга сугулаан үлэтэ үтүө түмүктэри аҕалыаҕар эрэнэрин биллэрдэ.

Мунньах кыттааччылара «төгүрүк остуол» түмүгүнэн ылыныллыбыт быһаарыныылар култуура үйэлээх баайын эбийиэктэрин харыстыыр эйгэтэ сайдарыгар, бэбиэскэҕэ көрүллүбүт боппуруостары быһаарарга туһуланыа диэн санаалаах тарҕастылар.

Бэйэм санаа курдук түмүктүүр буоллахпына, култуурабыт баайын харыстыырга, сөргүтэргэ, өрөмүөннүүргэ баһаам үлэ ыытылларын биллим. Онно үбү-харчыны булууга, тыырарга көстүбэт докумуон үлэтэ олус сыралаах, элбэх мөккүөрү, туруорсууну ирдиир.Онон нэһилиэнньэ бырабыыталыстыба бэрэстэбиитэллэрин да, Ил Түмэн дьокутааттарын даҕаны: «Бэлиэ эрэ сылга кэлэн өйдөммүттэр. Саҥа хамсана сатыы сылдьаллар», – диэмэҥ диэн ыҥырабын. Кириитикэлиир буоллаххытына, бэйэҕит эмиэ култуурунай баайбытын харыстыырга кыттыһыҥ.