Култуура

Биллэрин курдук, кини айымньыларын баһыйар үгүс өттө дэриэбинэ олоҕун, олохтоохторун, ордук тыа сирин туһунан. Онтон саха норуота, дьиҥ чахчы тыа сирин олохтооҕо буоларын быһыытынан, кини айымньылара саха норуотун сайдар-үүнэр суолун, олоххо тахсыбыт уларыйыыларга хайдах дьаһанан-тэринэн олорорун туһунан этиэхпитин сөп. Биһиги, ала-чуо, «Саллаат дьылҕата» диэн айымньытын туһунан кэпсэттибит.

 – Дмитрий Федосеевич, «Саллаат дьылҕата» дьиҥ олохтон ылыллыбыт, субу аттыбытыгар олорбут киһи туһунан суруллубут диэн истибиппит. Дьэ, туох санааттан, сыаллаах суруллубут айымньыный?

 – Кырдьык, «Саллаат дьылҕата» диэн өр сылларга илдьэ сылдьыбыт баҕа санаабын толорон, дьиҥнээх олоххо баар буола сылдьыбыт, бииргэ үлэлээбит-хамсаабыт, бэркэ диэн билэр, убаастыыр, ытыктыыр киһим Николай Алексеевич Ноттосов туһунан буолар. Ойоҕостон көрдөххө, тулабытыгар баар билэр дьоммуттан туох да улахан уратыта суох дьылҕалаах, олохтоох, үлэлээх-хамнастаах, күлэр-үөрэр киһим киһи уйулҕатын хамсатар, ыар сүгэһэрдээҕин олох кэнники өйдөөбүтүм. Ол эрэн, кини, боростуой саллаат, киһилии сыһыаны, убаастабылы, сыанабылы ылбытын, киһи быһыытынан бэйэтин сүтэрбэккэ дьоһун олоҕу олорбутун санаатахпына эмиэ да син уоскуйабын. Дьэ, санаан көр, сэрии саҕаланар сылыгар нэһилиэккэ  алта саҥа дьиэ акылаата түһэн хаалар. Ол акылааттар кэлин биһиги күннэрбитигэр тиийэ сытан эмэҕирэн, сытыйан, сир үрдүттэн симэлийбиттэрэ. Биирдии ыалтан 4-5 киһи төннүбэттии барбыттара аҥаардас саныырга да ыарахан, онтон тустаах дьоҥҥо хайдах курдук буолуой?! Ол дьон, хас биирдиилэрэ аччаабыта 5-6 оҕолоох буолуохтаахтар этэ, онтон оҕолоро эмиэ биир оччо.

 – Эн саллаат дьылҕата киһиэхэ «киһилии» сыһыан диэн этэн аһардыҥ. Ити туһунан сиһилии кэпсиэҥ дуо?

 – Итиннэ Ньукулай хорсун быһыытын, булугас өйүн сыаналаан, киһи, саллаат быһыытынан үрдүктүк тутан, сүүһүнэн буолуо дуо тыһыынчанан киһи сүтүктээх кыргыһыыттан тааҥаны утары миинэҕэ эстэн сыккырыыр тыына эрэ хаалбыт киһини, олох этэргэ дылы, алдьаммыт таҥаһы абырахтыыр курдук самсыы тутан тигиэхтэригэр диэри эппэрээссийэлииллэрэ. Ол кыргыһыыттан атаҕар хаалбыт оскуолактары олоҕун тиһэх күннэригэр тиийэ хостуура. Мин итини аҥардас кэпсиирбэр этим-хааным ньүөлүйэр, онтон Ньукулай барахсан төһөлөөҕү тулуйбута буолуой?!  Кини ол күннэргэ түлүк-түүл курдук, туман быыһынан, дөрүн-дөрүн өйдөнөн кэлэ-кэлэ сытаахтаатаҕа дии.

Бу кини дьылҕатын быһаарар үөһээ айыылартан бэриллибит курдук түгэни мин да, кини да олох  кэлин, дойду тэбэр сүрэҕэр  Москуба куоракка, оччотооҕуга бастыҥынан  ааҕыллар  «Россия» гостницаҕа хоно сытан Ньукулайы кытта сылдьыбыт Виноградов полковниктан  истибиппит. Кини кэпсэлинэн,  күн бүгүҥҥэ диэри ол эдэркээн нуучча уола хамандыырга «Жуковка сүгүрүйэбин, махтанабын» диир. Ньукулай бүүс бүтүннүү бүттэтэ суох хаан-сиин ортотугар уста сыттаҕына, өлөр дьон диэки илдьэн сытыарбыттара. Ол сыттаҕына, ити төһө сүтүктэммитин, ким ханна баарын кэрийэ сылдьан лейтенант  Жуков Ноттооһоп ханна баарый диэн туоһуласпытын, «кини киһи буолар кыаҕа суох» диэн эппитин  кытта сөпсөспөккө, байыаннай бырааһы бэстилиэтинэн тирээн туран, этэргэ дылы, байыаннай кэм балаһыанньатынан кытаанах кэпсэтии буолар: «Табаарыс хамандыыр, кини киһи буолар кыаҕа суох, кини курдук өлөөрү сытар саллаат манна сүүһүнэн тэлгэнэ сытар. Мин тыыннаах ордуон сөптөөхтөрү кытта үлэлэһэбин. Суох, миэхэ мэһэйдээмэҥ!». Дьэ, онно этиллибит тыллар испэктээк биир муҥутуур сирэ буолар. «Табаарыс байыаннай хирург, кини (Ноттооһоп Ньукулай) өлөөрү сытар сүүһүнэн саллаат буолбатах, кини  герой, кини киһи. Кини бэйэтин олоҕун толук ууран туран,  полк знамятын кыргыһыы хонуутуттан таһаарсыбыта. Кини хайаан даҕаны тыыннаах хаалыахтаах!». Бу маны барытын ааҥҥа харабылынан хаалбыт  Жуковы кытта сылдьар Виноградов көрөн турбут.

  Төрөөбүт төрүт буорун булуор диэри кинини көрөн-истэн, эмтээн-томтоон кэлбит анал эмп үлэһитэ арыаллаан кэлэр. Дьэ, санаан көр, уоттаах сэрии кырыктаах кыргыһыытын хонуутуттан сэймэктэнэн тахсыбыт саллааты хас эмит куоратынан көһөрө сылдьан эмтээн-томтоон, эппэрээссийэ бөҕөтүн оҥорон, көһөрдөр-көһөрөн, сыҕарыттар-сыҕарытан айаннатан ахтылҕаннаах Саха  Сиригэр үктэннэрэллэр. Ол тухары, байыаннай быраастар барахсаттар «киниэхэ ураты болҕомтону ууруҥ» диэн  анал суруктаан ыыталлар. Дьэ, киһилии сыһыан буолбатах дуо, бу боростуой саллаакка.

Оо, Ньукулай барахсан наһаа да көнө, үтүө да киһи этэ .Төгүрүтүллүбүт Харьков куоракка  өлөр өлүү ытарчатыгар, кыргыһыы хонуутугар киирээри туран, бу тыыннаах хаалабын эрэ суох эрэ диэн санаабакка онно үлтү тэптэриллибит  Харьковтааҕы тыраахтары оҥорор собуоту  аһыйан ытыахча буоларын кэпсээн, суругар суруйан, киһини сонньутар киһи буоллаҕа дии... Ол аһыйарыгар сүрүн төрүөтэ төрөөбүт колхуоһугар тыраахтар тиийбэт буолбут диэн эбит. Кини курдук төһөлөөх элбэх саллаат баран төннүбэттии охтубута буолуой?

 – Дмитрий Федосеевич, бу айымньыны туруорууга Евдокия Ефимовна Семенова режиссердаах Хатас норуодунай  тыйаатырын эдэр састааба оонньообута, онон  биһиги эдэр көлүөнэ ыччакка олох чахчытын, кырдьыгын көрдөрөн, Кыайыыга дойду устуоруйатыгар дириҥ өйдөбүлү киллэрдибит  диэн туран,   улахан махталбытын, сүгүрүйүүбүтүн тиэрдэбит.

 – Кырдьык, бу айымньы нөҥүө норуот аатыттан саллаакка сүгүрүйүүбүтүн тиэртэхпит дии. Ону өйдөөн, ураты суолтаны биэрэн, испэктээк күн сирин көрбүтүгэр, мин ааптар быһыытынан, эһиэхэ махталым улахан. Ньукулай курдук саллааттар дойду, сайдыы-үүнүү туһугар сэриилэһэн кэлэн, сэрии урусхалыттан дойдуну атахха туруорустахтара дии. Онон саллаакка сүгүрүйүү хайаан да баар буолуохтаах. Ол туһугар суруллубут айымньы буолар «Саллаат дьылҕата.»

 - Бу сэһэргэһии кэннэ  дириҥ ис хоһоонноох айымньы күн сирин көрөн, дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийиитигэр Хатас норуодунай тыйаатырын кылаата баарыгар махтанныбыт.  Убаастабыллаах Дмитрий Федосеевич, барыта этэҥҥэ буоллун.