Общество

“Ырыа -- олох аргыһа. Ыллыыр омук инникилээх, эйэлээх, иллээх, кэскиллээх” диэн бөлүһүөк, поэт Ксенофонт Дмитриевич Уткин-Нүһүлгэн өлүөн иннинэ кэриэс тылын курдук этэн хаалларбыта.

Чахчы, саха киһитэ “оҕуһун мииннэ да – ырыаһыт, оһоҕун иннигэр – олоҥхоһут”. Сатыырдыын-сатаабаттыын кигинэйэн ыллыы сылдьар норуоппут.

Ыам ыйын 21 күнүгэр Сахабыт Сиригэр 10-с төгүлүн Ырыа күнүн бэлиэтиибит. Оттой быйылгыттан бу бырааһынньык статуһа судаарыстыбаннай таһымнаах буолла!

Бу күнү туруулаһан олохтоспут дьонтон биирдэстэринэн СӨ Ил Түмэнин хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар боппуруостарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ, норуот дьокутаата Елена Христофоровна Голомарева уонна композитор-мелодист, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Алексей Кириллович Калининскай-Өлөксөй Луҥха буолаллар.

Ырыа күнэ аан бастаан 2013 сыллаахха “Триумф” спорт комплексыгар ыытыллыбыта. Ити тэрээһин кэнниттэн Христофор Горохов-Элгэстэй, сүргэтэ көтөҕүллэн, “Ырыа күнэ” диэн хоһоон айбыта. Онно кэлин матыып суруллан, клип уһуллан, Ырыа күнэ туспа гимнэнэн, 2014 сылтан толоруллар.

Алексей Калининскай кэпсииринэн, Ырыа күнүн өрөгөй ырыатын кини салайар “Дьүһүй” кулууба сүүсчэкэ киһини түмэн, дьэ кырдьык, сомоҕолоһууну көрдөрөр клиби устубуттар!  Оннук да буолар буоллаҕа эбээт, тоҕо диэтэххэ, “Дьүһүй” кулуупка араас ансаамбыл уонна хордар сылдьаллар. Сүрүннээн манна Хатас эр дьонун уонна далбар хотуттарын ансаамбыллара, “Сайсары” ансаамбыл ырыаһыттара, Айыы кыһатын үөрэнээччилэрэ уһуллубуттара. Кинилэр холбоһуктаах бырайыактара буолбут.

Ил Түмэн дьокутаата Елена Голомарева кэпсиир:

--Ырыа күнэ олус сыралаах, хас да сыл туруорсуулаах үлэ кэнниттэн ситиһилиннэ. Маныаха Ил Дархаммыт өйөөбүтүгэр уонна Ыйааҕынан бигэргэппитигэр махтанабыт!

2013 сыллаахха бастакы улахан түмсүү буолбута. Көҕүлээччи Алексей Кириллович-Луҥха Өлөксөй, идеологпыт Ксенофонт Дмитриевич Уткин,  хайысхалааччыбыт бары убаастыыр киһибит Ульяна Алексеевна Винокурова, политикпыт Анатолий Абрамович Гольдман буолан миэхэ Ырыа күнүн олохтуур туһунан этиилээх кэлбиттэрэ. Мин оччолорго наука, үөрэхтээһин, иһитиннэрэр-көрдөрөр эйгэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ этим. Икки сыл курдук кэпсэтиилэр ыытыллыбыттара. Онтон үһүс сылбытыгар култуура миниистирэ Андрей Саввич Борисовка приемҥа киирдибит. Кини уонна оччолорго спорт миниистирэ Михаил Дмитриевич Гуляев өйөөннөр, “Триумф” комплексыгар 5 тыһыынчаттан тахса киһи кыттыылаах тэрээһини тэрийбиппит.

Сахабыт норуотун дууһатын, духуобунаһын тутар уонна ыччаты кэрэҕэ уһуйар ырыа буоллаҕа дии! Ырыа ылланар буоллаҕына -- онно сылаас, сырдык. Сэрии да кэмигэр ырыа эрэли күүһүрдэрэ, дьон санаатын бөҕөргөтөргө оннук сүдү суолталаах. Ырыа түмсүүнү түстүүр. Аҥаардас хордары да ылан көрүҥ – бу норуот сомоҕолоһуутун көстүүтэ эбээт! Ырыа туспа энергетиканы, эйгэни үөскэтэр.

Ырыа күнэ суруйааччыларбытын, мелодистарбытын, ырыаһыттары  эрэ түмүө суоҕа: бу – норуоппут бүттүүнүн бырааһынньыга. Ханнык баҕарар нэһилиэк бэйэтэ киэн туттар ырыаһыттаах буолар. Ол ырыаһыт ырыатынан нэһилиэнньэ олорор.

Онон миэхэ өрөспүүбүлүкэбит бас-көс ытыктанар дьоно кэлэн: “Ырыа күнүн олохтуоххайыҥ”, -- диэбиттэригэр, кырдьык даҕаны, бу улахан суолталаах күн буолсу диэн, өйүүрбүн биллэрбитим. Сыл аайы атын эрэгийиэннэргэ, холобура, Японияҕа, Латвияҕа, Казахстаҥҥа нэһилиэнньэни мунньан ыллаталлар эбит. Этэллэр дии: "Быһыы ыллахха, кэлэктиибинэй иммунитет үөскүүр", -- диэн. Ол тэҥэ ырыа дьон-сэргэ үчүгэйгэ тардыһар иммунитетын оҥоруохтаах. 

Алексей Кирилловичтаах 10 сылы быһа, төһө да официальнай статуһа суох буоллар,  Ырыа күнүн тэрийэн кэллилэр. Билигин, дьэ, өссө сайдан, ырыа айааччылары уонна толорооччулары түмэн, саҥа ааттары таһааран, саха ырыатын саҥа таһымҥа таһаарыахтаахпыт. Салгыы хайдах сайыннарар  хайысхатын, киэбин чопчулуохтаахпыт.   

Аны туран, даатата ыам ыйын 21 күнэ буолара эмиэ туспа суолталаах. Ньургуһун күнэ ыам ыйын 18 күнэ. Ол тыллыы кэнниттэн - Ырыа күнэ! Бу ырыанан уһуктууттан сайыммыт салаллар – Ньукуолун буолар.

Елена Христофоровна Ырыа күнүн кытары оҕо сааһа ыкса ситимнээҕин бэлиэтиир. Ол курдук, төрөөбүт сиригэр, Өлөөҥҥө, ырыанан оҕону иитэллэр эбит.

--Оҕо биһик ырыатын истэн улаатар. Кыра эрдэҕиттэн ыллыахтаах, тылыгар болҕомтотун ууран туран. Кини истэр уонна толорор ырыата ийэҕэ, аҕаҕа, төрөөбүт дойдуга, тулалыыр эйгэҕэ таптал туһунан буолуохтаах. Ырыа иитэр суолтата олус улахан: ийэ тылга тапталы иҥэрэр, кэрэни кэрэхсииргэ уһуйар, нарын дууһалыыр, киһилии киһи буоларыгар олук буолар.

Мин бэйэбин ырыаҕа чугаспын дии саныыбын. Ол эмиэ оҕо саастан, хомсомуол кэмтэн. Биһиэхэ Николай Кудрявцев диэн учууталлаах этибит. Кини оскуоланы бүттүүнүн ыллатара. 500-300 киһилээх хор буолааччы. Биһиги оччолорго ону буолуохтааҕын курдук саныырбыт. Билигин санаатахха, иитэр үлэ биир көрүҥэ эбит. Захаров Иннокентий диэн баянист баара. Дьону түмэр да этэ! Билигин баянынан доҕуһуол букатын аҕыйаата.

Ырыа биир уратыта -- көлүөнэлэри ситимниир. Хас көлүөнэ бэйэтэ  сөбүлээн толорор ырыалаах. Олору толордоххо, ахтылҕаннаах кэмҥэр төннөн ылаҕын. Оҕо сааскын санатар ырыалар туспалар, устудьуон кэмиҥ киэнэ атыннар. Ол аата ырыа – история кэрэһитэ. Урукку олоҕуҥ сэһэнньитэ, ааспыт кэм кэпсээнньитэ.

Алексей Кириллович Калининскай-Өлөксөй Луҥха:

--Ырыаһыттары уонна ырыа айааччылары түмэр сыалтан 1992 сыллаахха Хатас ыһыахтыыр сиригэр сэргэ туруорбуппут. Ити кэмҥэ социологическай наука дуоктара Ульяна Алексеевна Винокуровалыын кытары уопсастыба, норуот туохха дьулуһуохтааҕын, хайдах салгыы сайдыахтааҕын, тугу тутуһуохтааҕын туһан кэпсэтэн-ырытыһан саҕалаабыппыт. Ол кэнниттэн кини, ырыаны чопчу ыйан туран, “Саха ырыата” диэн үчүгэй ыстатыйаны суруйан таһаарбыта. Ульяна Алексеевна онно “Ырыа тыл баайын хаҥатар, харыстыыр ньыма” диэн бэлиэтээбитэ. Ити төһөлөөх үйэлэр тухары ылламмыт ырыалар кумааҕыга тиһиллибэккэ сылдьаллара буолуой? Ону норуот уостан түһэрбэккэ, сүтэрбэккэ ыллыыр. Онуоха көлүөнэ бэйэтэ уларытан, сайыннаран, тылын дэгэтин оонньотон биэрэр. Хоһоон уонна матыып дьүөрэлэһэн, киһи ис туругун уһугуннарар, үтүөҕэ-кэрэҕэ угуйар. Ырыанан киһи арчыланар. Ол эбэтэр ырыа диэн сатабыл, култуураҕа, өйгө-санааҕа иитэр тускул. Дьону биир тэтимҥэ тутан, түмэн, барыларын сомоҕолуур. Холобур, гимтэн саҕалыах.  Норуот гимнээх буолуохтаах. Дойду эмиэ. Билигин хас биирдии улуус, тэрилтэ өрөгөй ырыалаах. Дьокуускай куорат гимнин ааспыт биэс сыллааҕыта суруйбуппут. Христофор Горохов-Элгэстэй, Владимир Жирков буоламмыт. Бу дьону сомоҕолуур ырыа буоллаҕа.

Бу курдук, ырыа хас биирдии киһи олоҕор тус-туспа оруоллаах, суолталаах. Ырыа сайда, чэчирии турдун! Хас биирдиибитигэр умнуллубат түгэннэри бэлэхтээтин! Түгэнинэн туһанан, идиэйэбитин өйөөбүт Ил Дархаммытыгар махтанабыт!