Все новости

Хомуурунньук Саха АССР тэиллибитэ 100 уонна ааптар төрөөбүт Кэбээйитин улууһа төрүттэммитэ 85 сылларыгар ананар.

 «Айар үлэм 45 сылынан кэлин суруллубут 83 ырыабын түмэн,  4 түһүмэхтээн, «Элиэнэ эбэккэм, эн ааккар!..» диэн ааттаан, ноталаах ырыанньыгы бэчээттэттим. Манна Саха Сирин, төрөөбүт түөлбэ, барҕарыы, өрөгөй, саргы туһунан саҥа айыллыбыт ырыаларым киирдилэр. Ол курдук, «Сахабыт саргытын айхаллаан» түһүмэххэ – 21 ырыа, «Кэбээйи -- сүрэхпит биһигэ» – 20, «Төрүт түөлбэ ырыалара» – 20, «Мин ырыа ыллыаҕым» – 22. Көрүҥ, истиҥ, билсиһиҥ, сыаналааҥ, туттуҥ, туһаныҥ диэн, киэҥ билиһиннэрэбин», — диир Алексей Калининскай- Луҥха Өлөксөй.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр Луҥха Өлөксөй бырайыагынан Ырыа күнэ тэриллэн, хаһыс да сылын ыытыллар. Ол эрээри билиҥҥитэ официальнайдык бу күн бигэргэнэ илигэ хомолтолоох.

 Хамсык хааччахтааһыныгар хаайтаран олордохпутуна, хата, Алексей Кириллович айар үлэтэ күөстүү оргуйбут. Ол курдук, кини Улуу Кыайыыга анаан “Парааттаан хаамсыаҕыҥ”, “Лонгинов Геройбут”, “Баллада о снайпере”, “Төлөннөөх Түмэппий убайбыт”, онтон да элбэх ырыалары суруйан, өссө клип уһултаран, дьоҥҥо-сэргэҕэ бэлэхтээбит.

Дойдуга бэриниилээх буолууга угуйуу

Саҥа ырыанньык туһунан иһирэх тыллар, үтүө санаалар өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан кэлэллэр. Ол курдук, бассаапка суруйбуттарыттан холобурдаатахха:

Наһаа үчүгэй ырыанньык тахсыбыт эбит! Элбэх да ырыаны Алексей Кириллович суруйбут. Чахчы, Сахатын Сирин, улууһун ырыаҕа ыпсаран, бар дьонун махталын ылыан ылар, дьонугар-сэргэтигэр өрөспүүбүлүкэ 100 сылынан үйэлээх бэлэҕи оҥорбут. Алексей Кириллович, эйиэхэ махтал, биһиги убайбыт хоһооннорун ырыа гынан көтүппүккэр!

***

Иэхиий! Истиҥ эҕэрдэ! “Өлүөнэ эбэккэм, эн ааккар!..” кинигэ тахсыыта -- төрөөбүт дойдуга күндү бэлэх уонна Өлөксөй Луҥха муусукатын үйэлээх мэктиэтэ.

***

 Бу ырыанньык 100 саастаах Саха АССР, 85 саастаах Кэбээйи улууһун  саргылара сайдарын туһугар АЛГЫС буолар. Бу ырыаларга Ийэ дойдуга муҥура суох таптал дьикти намыын, эмиэ да дохсун муусука буолан кутуллар. Алексей Кириллович сыралаах үлэҥ түмүгүнэн эҕэрдэ! Хайҕыах тылбын булбаппын!

***

Дорооболоруҥ!  Дьэ, доҕоор, үчүгэй да бэлэҕи оҥорбуккун тапталлаах Сахабыт Сиригэр уонна төрөөбүт дойдугар, улуускар. Көрөммүн, наһаа үөрдүм, сөхтүм даҕаны. Эн талааҥҥар сүгүрүйэбин. Баҕарабын дьиэ кэргэҥҥэр дьолу, үөрүүнү, сайдыыны, ситиһиилэри, дабайыылары!

Хатастан Наталья Руфова этэринэн, өрөспүүбүлүкэбит өрөгөйдөөх үбүлүөйүн көрсө, айар-тутар суолун түһүмэх-түһүмэх кэмигэр суруллубут үгүс элбэх ырыатыттан талан, наардаан, дойдуга бэриниилээх буолуу тыыныгар иитэр-үөрэтэр, көҕүлүүр суолталаах айымньыларын кинигэ оҥорон таһаарбыт Луҥха Өлөксөй бу күннэргэ дуоһуйуу, уоскуйуу иэйиитигэр ылларан сылдьар.    

«Этиллибитин курдук, бу кинигэ сүрүн сыала дойдуга бэриниилээх буолууга угуйуу, уһуйуу буолар. Манна “Аан дойду - Саһыл Сыһыы'' диэн ырыа саҕанааҕылартан саҕалаан, күн бүгүн айыллыбыт ырыалар бааллар. Биир саамай болҕомтону, махталы, убаастабылы ылар түһүмэх -- төрүт түөлбэҕэ анаммыт ырыалар буолаллара саарбаҕы үөскэппэт. Киэҥ куйаар киэлилээх, кэтит иэннээх, таптыыр дойдубут Сахабыт Сирин араас улууһун нэһилиэктэрин өрөгөй ырыалара бааллар. Ааптар күн сирин көрбүт, улааппыт, киһи хара буолбут дойдутун, сүрэҕин чопчута Кэбээйитин туһунан ырыалар туспа түһүмэх буолбуттар”.

Алексей Кириллович бу иннинэ 65 сааһыгар эмиэ ырыаларын түмэн, улахан ырыанньыгы таһаарбыта. Ол кэнниттэн эмиэ 20-тэн тахса ырыа айыллыбыта -- бу кинигэ түмүктүүр түһүмэҕэ буолбут. Бу хомуурунньук биир кэрэхсэнэр өрүтэ -- ырыа барыта ноталаах.

Кинигэ тахсыытыгар Кэбээйи нэһилиэгэ, Кэбээйи улууһун салалтата, улахан суолтаны ууран, үбүлээһиҥҥэ көмөлөспүтэ махталлаах уонна кэскиллээх дьыала.

Өрөгөй ырыатын бастыҥ айааччы

Луҥханы үгүс улуус, тэрилтэ билэр. Илин эҥээргэ кырдьаҕастар уонна инбэлииттэр дьиэлэрэ Курбуһахха эрэ баар. Үлэһит Мария Винокурова кэпсииринэн, манна араас улуустартан кэлэллэр уонна биир дьиэ кэргэн курдук иллээхтик олороллор. Интэринээккэ араас култуурунай тэрээһиннэр ыытыллаллар. Онно нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ биллэр-көстөр үтүө-мааны дьоно кыттыыны ылаллар. Ол курдук, Алексей Кириллович бастаан көрбөттөр өрөспүүбүлүкэтээҕи бибилэтиэкэлэрин кытары тахсан, бэртээхэй тэрээһини оҥорбуттар.

 «Кырдьаҕастарбыт, үлэһиттэр биһиги эмиэ, көмүс ньээкэ оҥостубут  интэринээппит туһунан анал ырыалаах, гимнээх буолуохпутун олус баҕарарбыт. Ол санааттан өрөспүүбүлүкэҕэ өрөгөй ырыаларын бастыҥ айааччы Алексей Калининскай-Луҥханы көрдөспүппүт. Алексей Кириллович тута ылсан, Христофор Горохов-Элгэстэй хоһоонугар ырыа суруйан бэлэхтээн, барыбытын үөрдүбүтэ. Ырыабыт олус табыллыбытыттан кынаттанан, аны үлэбитин-хамнаспытын көрдөрөр музыкальнай клиби бырааттыы Александр, Алексей Винокуровтарга уһултаран оҥорторбуппут. “Иллээх дьиэ ырыата” диэн өрөгөй ырыабытын үлэһиттэрдиин, манна олорооччулардыын бука бары үөрэтэммит, 2017 сыл кулун тутарыгар тэрилтэбит базатыгар ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи сэминээргэ дорҕоонноохтук ыллаабыппыт. Ыалдьыттарбыт бу ырыабытыгар анаан оҥорторбут клиппитин сэҥээрэн көрбүттэрэ, ытыс тыаһынан биһирээбиттэрин биллэрбиттэрэ. Ырыабыт күн сирин көрүөҕүттэн ыла элбэх тэрээһиннэргэ ылланна. 2019 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ интэринээттэрин икки ардыларыгар ыытыллыбыт “Алаас ахтылҕана” ырыа куонкуруһугар “Дьулуур” эр дьоммут ансаамбыла кыайыылаах аатын ылбыта», - диир Мария Винокурова.

Айыы кыһатын VIII кылааһын үөрэнээччитэ Петр Сидоров гимназиятын өрөгөйүн ырыата суруллубут остуоруйата олус интэриэһинэйин бэлиэтиир.   

«Оччолорго ( 2009 сыллаахха) Айыы кыһата туспа оскуола дьиэтэ суоҕа. Үөрэнээччилэр, төрөппүттэр уонна учууталлар бука бары ыра санаалара – саҥа оскуола тутуллуута этэ. Бу гимн тылларын үөрэнээччилэр суруйбуттара. Онтон Алексей Кириллович матыыбын айбыта. Билигин ол ыра санаабыт туолан, национальнай гимназия статустаах Айыы кыһата саҥа киэҥ-куоҥ дьиэҕэ үлэлии-хамсыы олорор. Оскуола 1403 үөрэнээччилээх, 123 үлэһиттээх. Гимҥэ суруллубутун курдук, кыһа күннэтэ оҕолорго “сайдыы аартыга” буолар», - диэн кэпсиир Петр Сидоров.

Ырыа күнүн бигэргэтэллэрэ буоллар...

Алексей Калининскай -- композитор, мелодист, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ профессиональнай үөрэхтээһинин туйгуна, Кэбээйи улууһун Бочуоттаах гражданина.

Саха ырыатын сайыннарыыга үлэтэ олус киэҥ. Ол курдук, Алексей Кириллович хас да хайысханы тэҥҥэ тутан, ситиһиилээхтик үлэлиир. Кини - ырыа айааччы. Ырыаларыгар төрөөбүт дойдуга таптал, Сахабыт Сирин кэрэ айылҕата ойууланар, ийэҕэ муҥура суох махтал, кэрэҕэ-үтүөҕэ талаһыы, дьолго дьулуһуу хоһуйуллар. Биллэр ырыаһыттарбыт Александр Самсонов, Нина Чигирева, Айталина Адамова, Марина Силина, Прокопий Неустроев, Юрий Баишев, Николай Попов, Анна Дьячковская, Александр Емельянов уонна да атыттар Луҥха ырыаларын сөбүлээн толороллор.

Иккиһинэн, Алексей Кириллович  – педагог.  Ырыаларын нөҥүө  элбэх оҕону, ыччаты кэрэҕэ уһуйан-үөрэтэн кэлбит киһи буолар. Бу, бастатан туран, патриотическай иитии уонна ускуустуба, духуобунас эйгэлэригэр киллэрии.

Кини өссө -- тэрийээччи, салайааччы. Саха ырыатын элбэх киһи биир тыынынан өрө көтөҕүллэн ыллыыра модун күүс буолар. Дьону маннык түмэр, сомоҕолуур эмиэ туспа талаан. Ону Алексей Кириллович кыайа туппут киһи эбит. Ол туоһутунан 2013 с. ыам ыйын 21 күнүгэр Дьокуускайга “Триумф” спорткомплекска үс тыһыынча киһилээх Ырыа күнүн тэрийбитэ буолар.

Олоҕун устата хас да көлүөнэ дьону салҕыбакка ырыаҕа уһуйан кэллэ. Саха ырыа айааччыларын уонна биир дойдулаахтарын кытта үлэтэ эмиэ олус таһаарыылаах. Төрөөбүт дойдутугар махталын, тапталын бэлиэтэ -- 2010 с. Кэбээйи Куокуйугар, Луҥха үрэх үрдүгэр, «Сибэкки биһикки» диэн духуобунас скверин туттарбыта. Луҥха үрэх сардаана сибэккинэн сайын аайы киэркэйэр. Алексей Кириллович бу үрэххэ сөтүөлээн, оонньоон улааппыт дьоллоох киһи буолар.

2015 сыл муус устар 24 күнүгэр куорат баһылыга Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ киин куоратын өрөгөй ырыатын айарга күрэх биллэрбитэ. Сыл устата уопсайа 61 сайаапка киирбититтэн, Алексей Калининскай суруйбут барыйаана бигэргэтиллибитэ. Гимн тылын поэт Христофор Горохов-Элгэстэй, нууччалыы тиэкиһин Владимир Жирков суруйбуттар. Бэлиэтээн эттэххэ, Алексей Кириллович бу бастакы өрөгөй ырыата буолбатах. Кини сүүрбэттэн тахса улуус, нэһилиэк, тэрилтэ гимнэрин ааптара.

         Саха ырыата кэскилин туһугар күн ахсын туруулаһар, үлэлэһэр үтүөкэн киһи Луҥха Өлөксөй көҕүлээн тэрийэр Ырыа күнэ хаһан эмэ официальнай күн буолуо диэн эрэнэбит...

Галина Матвеева