Общество

Уу – харчы

Икки өрүс-- Өлүөнэ уонна Амма -- кирбиилэригэр сытар буолан, Чурапчы бэрт кураайы сирдээх-уоттаах. Дэлэҕэ, өҥ сир олохтоохторо көнөтүнэн өйдүүр «буор босхо», «уу харчы» диэн сомоҕо домохторо Чурапчы дьонугар, кыра оҕотуттан саҕалаан аарыма кырдьаҕаһыгар тиийэ, дириҥ ис хоһооннонуо дуо? Ууну күндүргэтии оччо!

Ааспыт үйэлэрдээҕи кураан сылларга Чурапчы дьоно барахсаттар сүөһү-сылгы ииттэр туһугар ходуһа сирин таһаараары, сирдэрин-уоттарын нүөлсүтээри, үлэ-хамнас араас көрүҥүн тэринэр эбиттэр: кыһын хаары чиҥэтэн, типтэрэн, саас ааһар ууну халытан, үрэхтэри быһыттаан, күөллэри хорон, көһөрөн, о.д.а.

Мас носуос

Мындыр уустар бэйэлэрэ толкуйдаан, ууну хачайдыыр тэриллэри  оҥостон туһанар эбиттэр. Холобур Чурапчы сэлиэнньэтин олохтооҕо, өр сылларга сэбиэскэй-хаһаайыстыбаннай үлэлэргэ үлэлээбит, хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ Уйбаан Пономарев 2014 сыллаахха таһаартарбыт «Олоҕум олук санаалара» диэн кинигэтигэр маһынан носуос оҥостоллорун туһунан суруйбут. Сэрии кэннинээҕи сылларга уончалаах уолчаан күтэрдии сылдьан, Өлөн Күөл кытыытыгар икки мас атахха олордуллубут, күөл диэки уһугар мас дьааһыктаах, дириҥ хорууда курдук хаһыллыбыт бэрэбинэ ыйанан турарын дьиктиргии көрөрө үһү. Кэлин билбитэ, ол эһэтэ Наҥнаһын Бүөтүр оҥорбут мас носуоһа эбит. «Дьааһыктаах өттүн ууга түһэрэн баран, нөҥүө өттүттэн баттаатахха, уу үөһэ тахсан, хорууда устун түһэн, салгыы мас хоруудаларынан Бэттиэмэлээх алаас ходуһатыгар (100-чэкэ миэтэрэ) тиийэн кутуллара үһү. Баһархай үлэ. Билигин суоттаан көрдөххө, дьааһыгар 10 солуур (100 л) уу киирэр буоллаҕына, күҥҥэ 500-600 буочука ууну хачайдыан сөп эбит», – диэбит ааптар. 

Хомойуох иһин, маннык мас носуос улууска төһө киэҥник тарҕаммыта чуолкайа биллибэт.

Көһөрүллүү мэһэйдээбитэ  

Илин эҥээр улуустарга, ол иһигэр Чурапчыга, уот кураан сыллар 1939 сыллаахтан саҕаламмыттара. Дьэ, ити кэмҥэ, кураантан быыһанар биир дьаһал быһыытынан, холкуостар «сиигир» диэн гидротехническай тэрили туһаммыттар. Ол туһунан Чурапчы сэлиэнньэтин олохтооҕо, ССРС култууратын туйгуна, Чурапчы улууһун уонна нэһилиэгин, Сылаҥ, Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина, көһөрүллүү кыттыылааҕа, 86-с хаарыгар үктэммит Василий Дьячковскай маннык кэпсиир:

• Чурапчы улууһун дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Афанасий Захаров (уҥа) Василий Николаевичка Өйдөбүнньүктэри харыстааһын уонна чөлүгэр түһэрии Арассыыйатааҕы уопсастыбатын грамотатын туттарар.

– 1940 сыллаахха тохсунньуга уураах тахсан, Чурапчы улууһугар 20 кэриэй киһитин, сир нүөлсүтүүгэ, оҕуруот аһын үүннэриигэ үлэлиэхтэрэ диэн, сүрүннээн саамай кураайы сирдээх-уоттаах нэһилиэктэринэн тарҕаппыттар. Олортон биһиги «Хамбаайын» холкуоспутугар Ким-До-Ки диэн киһи кэлбит. Кинини таһынан Сталинград уобалаһыттан агроном Семен Яковлевич Нехаев диэн нуучча киһитэ кэргэнинээн, итиэннэ Мэҥэ Хаҥалас Нөөрүктээйититтэн төрүттээх, кэлин «Саха Мичурина» диэн ааттаммыт биллиилээх оҕуруотчут, 1952 сыллаахха сахаттан соҕотоҕун Сталинскай бириэмийэ лауреата буолбут Михаил Григорьевич Егоров кэлбиттэр. Сир үлэтин дэгиттэр баһылаабыт бу үс туруу үлэһит, үс омук бэрэстэбиитэллэрэ Сылаҥ дэриэбинэтиттэн үс биэрэстэлээх Кытах диэн алааска, оруобуна мин дьонум олорор өтөхтөрүгэр, оҕуруот тэрийбиттэр.

Бэйэлэрэ маастардааннар, олохтоох уустарга күөлтэн хоруу хордорон, ууну мунньар улахан умуһаҕы оҥорторон баран, онтон оҕуһунан тартаран, ууну хачайдыыр «сиигир» диэн тэрили туттарбыттар. Хортуоппуйу уонна хаппыыстаны олордубуттар. Ким-До-Ки өссө табах үүннэрбит. Михаил Егоров: «Тыала-кууһа суох бүччүм сир уонна быстыбат ууну хааччыйар үрэхтээх диэн, эһиги алааскытын таллыбыт», – диирэ үһү. Кэлэр өттүгэр Сыҥаһалаах алааска эмиэ сиигир туттаран, өссө киэҥ сиргэ үлэлиэхтээх эбиттэр, маһын бэлэмнэппиттэр. Атын нэһилиэктэргэ тиийбит кэриэйдэр эмиэ ситинник тэринэн үлэлээбиттэр-хамсаабыттар. Онон кураан дьылларга оҕуруот аһын үүннэрэн, айахпытын син хааччыныа этибит буолуо, ол эрээри, үөһэттэн дьаһал быһыытынан, 1942 сыл күһүнүгэр Чурапчы 41 холкуоһа, ол иһигэр биһиги холкуос, хоту көһөрүллүбүппүт. Кэбээйи Мукучутун тоҥ буоругар 69 киһибит хаалбыта...                              

Кэнники 1952 сыллаахха оҕуруот аһын үүннэрэн, нэһилиэнньэни хааччыйар сорук туран, улууска анал куурустары тэрийэн, холкуостартан дьону мунньан үөрэппиттэрэ. Көһөрүллүү тэбиитигэр тулаайахсыйан турбут сиигирдэр бааһыналарга эмиэ ууну сүүрдүбүттэрэ.

Сиигир (чиги́рь) – Орто Азия дойдуларыгар киэҥник тарҕаммыт, уу күүһүнэн биитэр оҕунан тартаран, көлөһөнөн ууну баһан таһааран, сири нүөлсүтэргэ туттар тэрил. Өссө биһиги эрабыт иннинэ Былыргы Месопатамияҕа, Египеккэ туттуллубут. 

Чөлүгэр түһэрии 

Василий Николаевич Дьячковскай -- идэтинэн уруһуй уонна черчение учуутала, дэгиттэр уус. Сылаҥ нэһилиэгин уонна улуус дьоно-сэргэтэ, биллин диэн, биһигин ыйаабыт алааһыгар турбут сиигири саҥардан оҥорон туруорбут.

Үс сыллааҕыта Кытахтан сиигир сэмнэҕин, дьөрү тугун да хаалларбакка хомуйан, Чурапчыга тиэргэнигэр тиэйэн аҕалан, хас биирдии тутулун үөрэппит. Улуус атын нэһилиэктэригэр, өссө ханна сиигир тобоҕо баарын көрдөөбүт, арай, ордубут тоһоҕосторунан сылыктаахха, Мэлдьэхси сиигирэ Кытах киэнигэр маарынныыр эбит. Бастаан макыатын оҥорбут, онтон тутууга ылсыбыт.

– Ити быыһыгар ковидынан ыалдьаммын, икки төгүл балыыһаҕа киирэн тахсыбытым, – диир кини. – Ол да буоллар, уолаттарым уонна сиэннэрим көмөлөрүнэн оҥорон, санаабын толордум. 32 тиистээх, олору хатыҥынан, атынын тиитинэн оҥордубут. Эргэ сиигир кээмэйин, быһыытынан, тоһоҕотун ахсааныгар тиийэ тутустубут. Былыргы уустар көлүөһэлэр сүнньүлэрин хайытан баран, тимири угаллар эбит. Бастаан Сылаҥ орто оскуолатын таһыгар туруор дии сылдьыбыттара, ону буолумматаҕым: “История пааматынньыга бэйэтин аналлаах сиригэр туруохтаах”, -- диэбитим. Онон Кытахха, урукку турбут сиригэр, икки эрэ миэтэрэ тэйиччи туруорбуппут.

Арба, Павловскайга төлөпүөннээн, Михаил Григорьевич Егоров дьонун кытары сибээстэһэ сылдьыбытым, бэркэ соһуйбуттара, үөрбүттэрэ. Билсиэх, кэлэн көрүөх буолбуттара.  

“Туох да суола-ииһэ суох хаалбыт” дииллэрэ чахчы эбит. Күөлтэн улахан ханааба хаһыллан, сиигир турбут сиригэр диэри кэлбит омооно көстөр. Көлөһөҕө саайыллыбыт мас хомуостар көлөһө хамсыырынан ууну баһан таһаарбыттара мас ытыыстаах умуһахха түһэр, салгыы мас хоруудалар устун бааһынаҕа ууну хаһаанар умуһахтарга тиэрдиллэр, онтон, дьэ, кирээдэлэргэ кутуллар эбит.

Чөлүгэр түһэриллибит сиигири арыйыы сиэрэ-туома ааспыт күһүн, алтынньы 6 күнүгэр буолбут, пандемиянан сибээстээн төһө даҕаны хааччахтыыр дьаһаллар турдаллар, нэһилиэк олохтоохторо, улуус кыраайы үөрэтээччилэрэ кыттыыны ылбыттар. Сиигири оҕуһунан тартаран, ууну хачайдаан таһааран, хоруудаларга куттаран көрбүттэр. 

* * *  

Сылаҥ нэһилиэгин Кытах алааһыгар Василий Николаевич Дьячковскай оҕолорун кытары оҥорбут сиигирэ аҕа көлүөнэ суту-курааны утары охсуһуутун, олоххо тардыһыытын  туоһута буолан турар.