Общество

Култуура сомоҕолуур күүһэ

Битимҥэ сырыыларын, айар айаннарын туһунан Үҥкүү тыйаатырын дириэктэрэ Александр Алексеев кэпсээтэ. Кини бу үөрүүлээх күҥҥэ битимнэр эрдэттэн бэлэмнэммиттэрэ харахха быраҕылларын бэлиэтээтэ:

-- Бөһүөлэк иһэ барыта саҥа аспаал суолунан тыргыллыбыт. Килбэйэр киинигэр таас оскуола дьиэтэ дьэндэйбит. «Сургутнефтегаз» хампаанньа туппут. Дьоро күн манна ыытыллыбыта. Бочуоттаах ыалдьыттарынан ытык кырдьаҕастар, Ил Түмэн дьокутаата Сергей Никонов, оройуон баһылыга Жумарт Абильманов, улуус дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Наталья Сидоркина, Ленскэй куорат баһылыга Александр Хорунов, Пеледуй баһылыга Александр Киренскэй, Мурбайскай нэһилиэк баһылыга Любовь Иванова уо.д.а. буоллулар.

Улуус баһылыга Битим сайдыытын кэрчиктэрин олус истиҥник ахтан долгуппут. Бу бөһүөлэккэ олус үлэһит дьон олорорун кэпсээбит. Үөрүүлээх түгэнинэн кинилэргэ наҕараадалары туттартаабыт.

Дьэ, ол кэннэ мустубут дьон үөрүүлэрин үрдэтэн, Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү национальнай тыйаатыра 2 чаастаах кэнсиэри көрдөрбүт. Хас биирдии нүөмэрдэрэ ытыс дохсун тыаһынан, “Браво!” хаһыынан доҕуһуолламмыт.

-Битим бырамыысыланнай бөһүөлэк буолан, баахтанан быстах кэмҥэ үлэлии кэлбит дьоно элбэх. Кинилэр, биллэн турар, Сахабыт Сирин норуоттарын култуураларын, баай историяларын, төрүт үгэстэрин билбэттэрэ чахчы. Онон биһиги кинилэргэ саҥаны арыйбыт тэҥэ буоллубут.

Бырагыраамабытын эрдэттэн бэлэмнээн тиийбиппит. Саха култууратын үрдүк таһымҥа  көрдөрдүбүт дии саныыбын. Үҥкүүлэри сэргэ, этно-бөлөхпүт хомуска дьүһүйүүлэрэ, норуот ырыалара, олоҥхоттон быһа тардыыны толоруулара, итиэннэ Владимир Боярскай байааҥҥа доҕуһуола дьон сэҥээриитин ылыан ыллылар.

Биһиги саҥа туруоруулардаах барбыппыт. Холобура, "Мин Сахам Сирэ" диэн литературнай-музыкальнай композицияны бэлэмнээбиппит. Манна биллэр суруйааччыларбыт Өксөкүлээх Өлөксөй, Ойуунускай, Сэмэн Данилов, Леонид Попов, Наталья Харлампьева, С.Кузнецова айымньыларын этно-бөлөхпүт артыыстара Дмитрий Артемьев, Василена Шарина, Александр Карманов, Елизавета Макарова, Георгий Слепцов-Чаҕылхан аахтылар, ырыа-хоһоон түһүлгэтин түстээтилэр. "Яблочко" үҥкүүнү көрөөччүлэр бэркэ биһирээтилэр.  Солистарбыт Саина Винокурова, Валентина Аммосова, Василий Эверстов, Семен Кузьмин хайҕал, махтал, таптал тылларынан кынаттаннылар.

Култуура араас норуоту түмэ тардар, сомоҕолуур күүстээҕин өссө биирдэ илэ харахпытынан көрөн итэҕэйдибит. Атын омук дьоно сэҥээрэллэрэ үөртэ.

Кэнсиэр кэнниттэн бөһүөлэк олохтоохторо улахан махталларын биллэрдилэр. Саха Сиригэр олорон, төрүт олохтоох норуот култууратын билбэттэриттэн хомойоллорун эттилэр. Кинилэр биһиэхэ умнуллубат кэрэ түгэннэри бэлэхтээтилэр, сыанаҕа олус истиҥник көрсөллөрө -- артыыстарга эрчими эптэ. Манна даҕатан эттэххэ, Битим бөһүөлэгин баһылыга Виктор Ни биһигини 2020 сыллаахха Дьокуускайга дэлэгээссийэнэн кэлэн ыҥырбыта.

Бу айаммыт барыта СӨ Бырабыыталыстыбатын анал уурааҕынан, судаарыстыбаннай сорудах быһыытынан тэрилиннэ. Труппабытыгар 30 артыыстаах барбыппыт. Уус-уран салайааччыбыт -- Светлана Прокопьевна Бессонова. Дьокуускайтан Битимҥэ диэри "Демьян Бедный" теплоходунан илдьибиттэрэ астык этэ. Кэлэ-бара биэс аҥаар суукка курдук устубуппут,  Өлүөнэ өрүспүт хатыламмат кэрэ айылҕатын көрөн дуоһуйдубут.

Биһиги гастрольга элбэхтэ сылдьабыт, ол эрээри Битимҥэ саҥа тиийдибит. Элбэх араас омук тоҕуоруһан олорор сиригэр саха ырыатын-үҥкүүтүн көрдөрбүппүт дириҥ суолталаах. Чахчы, сөхтүлэр, кэрэхсээтилэр. Олохтоох дьаһалта биһигини аны 2-3 сылынан үлэҕэ киириэхтээх култуурунай киин үөрүүлээх аһыллыытыгар ыҥырда.

Тыл этэрбэр ыһыахпыт туһунан сырдаттым, ыһыах сиэрин-туомун көрдөрүөхпүтүн сөбүн эттим. Баһылык сэҥээрдэ, бу боппуруоһу үөрэтиэх-көрүөх буолла. Билиҥҥи былаанынан, онно оркестрбытын илдьэ барар баҕа санаалаахпыт, тыыннаах доҕуһуолу, төрүт дорҕооммутун иһитиннэрээри. Оччотугар норуоппут баай култуурата өссө ырылыччы көстүө этэ.

Тоҕоостоох түгэни туһаныаххайыҥ

Кыыл Уола Битимҥэ тиийэ сылдьыбыт. 11 сааһыттан, ол эбэтэр 1911 сылтан, Сунтаартан Ньурбатааҕы аймахтарыгар айана саҕаланар. Ити кэмтэн Бүлүү, Өлүөхүмэ, Аллан, Битим, Хатанга өрүс сүнньүлэринэн, Өлүөнэ, Өлөөн, Амур өрүс үөһэ сүүрүктэринэн, Бодойбо приискаларынан сылдьар. Ол тухары олоҥхоһуттары, тойуксуттары кытары билсэн, кинилэр ырыаларын-тойуктарын өйүгэр хатаан иһэр.

Саха култууратын оннук муспут улуу киһибит аатын сүгэр, ырыатын-тойугун илдьэ сылдьар Үҥкүү тыйаатыра Сахабыт Сирин “визитнэй карточката” буоллаҕа эбээт. Кыыл Уола сылдьыбыт суолунан Үҥкүү тыйаатырын сырыыта санаа хоту сатанна. Манна даҕатан эттэххэ, тыйаатыр норуот үгэһин наукалыын алтыһыннаран үлэлиир. Холобур, искусствоведение дуоктара Ангелина Лукина кэнсиэпсийэтигэр тирэҕирэллэр.

Александр Иванович итинэн сиэттэрэн, Үҥкүү тыйаатырын ураты суолталаах эбийиэктэр испииһэктэригэр киллэрэри туруорсар. Билигин маннык статустаах Ярославскай аатынан түмэл, Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатыра, Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатыр, Судаарыстыбаннай киинэ хранилищета, Национальнай художественнай мусуой буолаллар. Кинилэр судаарыстыба мэктиэтинэн харыстаналлар. Оттон саха норуотун төрүт үҥкүүтэ, дорҕооно, ырыата-тойуга, дьүрүскэнэ сүппэтин туһугар эмиэ судаарыстыбаннай мэктиэлээх тыйаатыр баар буолара Саха Өрөспүүбүлүкэтин 100, итиэннэ Арассыыйа норуоттарын култууратын үйэлээх баайын сылларынан олус тоҕоостоох буолуо этэ дии саныыбын.

Битим баһылыга Виктор Павлович Ни:

-- Үбүлүөйдээх сылы көрсө, бөһүөлэги тупсарыыга элбэх үлэ барда. Битими арыйбыт айанньыт Пантелей Пянда пааматынньыгын ЛОРП оҥорторон, маҥнайгы хаһаахтар олохсуйбут сирдэригэр туруордулар. Маныаха махталбытын генеральнай дириэктэр, Ил Түмэн дьокутаата Сергей Ларионовка тиэрдэбит.

Набережнай уонна Энтузиастар уулуссалар быһа охсуһууларыгар 17 мөл. солк. суумалаах тимир хахханы-хаһааны «ГазпромИнвестВосток» спонсордаата. Маны тэҥэ Леонов уулуссатыгар  отбойниктар баар буоллулар. Мемориаллаах болуоссакка  күрүө тутулунна.

Куорат эйгэтин тупсарыы бырагырааматынан  10 мөл. солк. грант ыламмыт, атыыһыт Громовтар историческай кыбаарталларын сөргүтэ сылдьабыт. Үлэни Ленскэй оройуонун дьаһалтатын архитектураҕа салаата сүрүннүүр.

«Сургутнефтегаз» САТ көмөтүнэн 15 сыл устата бөһүөлэк 30 км суола аспаалланна, аны 5 км хаалла.  Күндү бэлэх быһыытынан хампаанньа храм тутуутун саҕалаата. Эһиил үлэҕэ киириэхтээх.

Олохтоохтор көрдөһүүлэринэн, биология учуутала И.П. Терещенко аатынан сквер тутуллуоҕа. Кини үгүс сыллар тухары оскуола таһын тупсарыыга, көҕөрдүүгэ сыратын уурбута.

Кыаммат араҥаҕа, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэннэргэ, кырдьаҕастарга дьиэлэрин өрөмүөннүүргэ көмөлөстүбүт.

Битим балыыһатыгар «СтройТрансНефтегаз» тэрилтэ санитарнай массыынаны уонна мэдиссиинэ тэрилин атыыласта. «Газпром добыча Ноябрьск» ХЭТ 1 500 000 солкуобай үбү көрдө. Бу харчыга быйыл хоккей аһаҕас корта оҥоһуллуо. «ГазАртСтрой» ХЭТ 5 000 000 солкуобайга тутуу матырыйаалын аҕалла, «Речсервис» ХЭТ көрбүт 650 000 солкуобайыгар болуоссат күрүөлэннэ.

Эһиил өрүс кытыла тупсарыллыа, маныаха бырайыактыыр-сметалыыр докумуона бэлэм. Суол кутталлаах учаастактарыгар ограждениелары тутуу салҕаныа, атыыһыт Громовтар олбуордарын сөргүтүү бырайыага түмүктэниэ. Хаарбах дьиэлэртэн олохтоохтору көһөрүү бырагырааматынан  билиҥҥитэ 1 дьиэ үлэҕэ киирдэ. Онон кырдьаҕас Битим сайдар, тупсар, туругурар!