Общество

Кыһалҕа төрдө

- Саха Сирин дьокутааттара табаһыттар хамнастара кыратын туһунан араас былаһааккаларга туруорарбыт, «Аартыка – сайдыы территорията» федеральнай пуорумҥа эмиэ. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар иитимньи буолан олорбокко, бэйэлэрэ экэниэмикэ өттүнэн тутулуга суох, конкуренцияны кыайар буолалларыгар сокуоннары ылынары саҕалаабыппыт.

Бэһис ыҥырыылаах мунньах үлэтин саҕалыырыгар, 2013 сыллаахха, Саха Сиригэр таба иитиитинэн 22 оройуоҥҥа дьарыктаналлара. Таба иитиитин салаата көрдөрөрүнэн, төбө ахсаана үбүлээһинтэн тутулуктаах. 0л курдук, 90-с сылларга таба иитэр хаһаайыстыбаларга үбүлээһин суоҕун кэриэтэ буолан, таба ахсаана икки төгүл кэриҥэ аччаабыта. 2002 сыл алтынньы 24 күнүгэр «Таба иитиитин үлэһиттэригэр хамнаһы төлөөһүн уонна матырыйаалынай көҕүлээһин» диэн 536-с №-дээх СӨ Бырабыыталыстыбатын уурааҕа  тахсыбыта.  Экэниэмикэ билимин дуоктара Дмитрий Иннокентьевич Сыроватскай суоттааһыннарыгар олоҕурбуппут. Ол курдук, сыл устата ыстаадаҕа нуорманан 13 киһи үлэлиэхтээҕэ бигэргэммитэ: биир биригэдьиир, 8 бостуук, 4 чуум үлэһитэ. Бу докумуон таба иитиитин салаата оннун буларыгар сүрүн оруолу ылбыта. Табаһыттар судаарыстыба бүддьүөтүттэн мэктиэлэммит хамнаһы ылар буолбуттара, үлэҕэ интэриэс тахсан, эдэр табаһыттар салааҕа кэлбиттэрэ. Таба ахсаана элбээбитэ, көрдөрүүлэр тупсубуттара.

2011 с. муниципальнай оройуоннарга үлэ усулуобуйатын тэрийэллэригэр, субсидияны ылыыга  боломуочуйалар бэриллибиттэрэ. Хамнас таба ахсаанынан ааҕылларыгар эрэкэмэндээсийэ киирбитэ, ол охсуулаах буолбута. Холобур, 2014 сылга “Фактория “Томпо” СПК табаһытын орто хамнаһа 9 960 солкуобайга тэҥнэспитэ.

Көһө сылдьан таба иитэр ыаллар ахсааннара лаппа түспүтэ. 2015 сыл саҕаланыыта 20 оройуоҥҥа 295 көс ыал баара (2005 сылга 424 ыал этэ). Аартыка дьыалаларыгар судаарыстыбаннай кэмитиэт дааннайдарынан, 2015 сылтан 2009 сылга диэри табаһыт ахсаана 248 киһинэн аччаабыта. Онон суһаллык табаһыттар хамнастарын үрдэтии боппуруоһа турбута.

Маныаха Аллараа Халыма Халарчы туундаратын табаһыттарын кытары 2013 сыллаахха көрсүһүүм миэхэ умнуллубаттык хаалбыт. Табаһыттарга диэри тоҕус чаас “Бурааннарынан”  айаннаан тиийбиппит. Көрсүһүүгэ атын ыстаадалартан табаһыттар эмиэ кэлбиттэрэ. Икки күн устата тыҥаан турар боппуруостары дьүүллэспиппит. Мунньахпыт түмүгэр биир кырдьаҕас табаһыт: «Халарчы туундарата бу икки күн устата тилиннэ, салайааччылары манна элбэхтик көрбөппүт. Үгүс кыһалҕаны эттибит. Бу боппуруостары бэйэбит даҕаны быһаарыахпыт. Эһиги, Елена Христофоровна, табаһыттар саамай күүтэр биир боппуруостарын быһаарыҥ – хамнас үрдээһинин. Биһиги илиибитигэр 7-8 тыһыынчаны ылабыт», - диэн этэн турар. Мин Халарчы табаһыттарын сүрүн көрдөһүүлэрин өрүү саныыбын. Ол киэһэ Ил Түмэн бэһис ыҥырыылаах мунньаҕын бэрэссэдээтэлигэр А.Н.Жирковка видеонан туһулаан этии ыыппыппыт. Кини тутатына анал хамыыһыйа тэрийбитэ уонна биһиги кэмитиэппитигэр боппуруоһу тиһэҕэр тиэрдэргэ сорудахтаабыта.

Дьаһаллар

Ил Түмэн уонна сис кэмитиэт күүстээх үлэтин түмүгэр, 2015 сыллаахха хамнаһы кыратык улаатыннарары ситиспиппит. Табаһыт хамнаһа үс сиртэн үбүлэнэр буолбута: Саха Сирин, оройуоннар бүддьүөттэриттэн уонна таба иитэр хаһаайыстыбалар дохуоттарыттан. Хамнас 20 тыһ. солкуобайыттан  81,3 %, эбэтэр 16 267,6 солк. – өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ толуйара, 9,3%, эбэтэр  1866,2 солк. - муниципальнай бүддьүөт, хаалбыт 9,3%, эбэтэр 1866,2 солкуобайы - хаһаайыстыбалар.

Ол эрэн биһиги сис кэмитиэппит ыыппыт ырытыытыттан көрдөххө, Саха Сирин 22 таба иитэр хаһаайыстыбалаах муниципалитеттарыттан 43 эрэ бырыһыана эбии төлөбүрдэри олохтообута. Хаһаайыстыбаларга көрдөрүү өссө намыһах этэ - 13%. Хаһаайыстыбалар салайааччылара дохуот киллэрбэттэриттэн бэриллибит пууну сатаан толорор кыахтара суоҕа. Таба ахсаана эмиэ түһэн барбыта. 2010 сылга 200 тыһ. таба баар эбит буоллаҕына, 2015 сылга – 165270 хаалбыта. Хамнас олус кыратыттан ыччат кэлиитэ суоҕун кэриэтэ этэ. Онон бу балаһыанньаттан тахсыы биир эрэ суола баара – хамнаһы толору судаарыстыбаннай бүддьүөттэн төлөөһүн.

Сис кэмитиэккэ «2015 сылга уонна былааннанар 2016-2017 сылларга судаарыстыбаннай бүддьүөт» сокуонун барылын оҥорууга үлэ хамыыһыйата тэриллибитэ.

Үлэбит саҕаланыыта «Табаһыт хамнаһа» диэн өйдөбүлгэ юридическай ыарахаттар бааллара, онон бүддьүөттэн тутатына харчы ууруллара ыарахаттардаммыта. Бүддьүөккэ «Таба иитэр ыстаадаларга хамнас төлөнөөһүнүгэр усулуобуйаны тэрийии» диэн строканы «Хоту үгэс буолбут салаалары сайыннарыы» разделга киллэрбиппит.

Толорор былаас уорганнарын кытары «Таба иитиитэ» диэн өйдөбүлгэ тыл-тылга киирсибэт буолуу тахса сылдьыбыта. Биһиги бу салааны төрүт хаһаайыстыба быһыытынан көрөрбүт, аҕыйах ахсааннаах норуоттар олохторо-дьаһахтара, култууралара таба иитиитин кытары ыкса ситимнээҕин дакаастаабыппыт. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ таба иитиитин тыа хаһаайыстыбатын салаатын быһыытынан көрөрө, ордук табаары оҥорон таһаарыыга болҕомтону уурара. Таба иитиитин - төрүт хаһаайыстыбаны - оҥорон таһаарыыны кытары буккуйуу тахсыбыта, дьиҥинэн бу оҥорон таһаарыы буолбатах, хотугу дьон олохторун укулаата буоллаҕа.

Олоххо киллэрии

Хамнас тула сис кэмитиэт элбэх мунньахтары, парламент истиилэрин, бырабыыталыстыба чаастарын тэрийбитэ, парламент уурааҕын туолуутугар үлэ хаамыытын билсэрбит, торумнуурбут.

Норуот дьокутааттара Виктор Губарев, Владимир Членов, Иван Андреев, Юрий Садовников, Александр Слепцов, Сергей Павлов, Виктор Станиловскай, Пётр Юмшанов, Михаил Габышев уонна мин буоламмыт – таба иитиитигэр уонна чуум үлэһиттэригэр матырыйаалынай балаһыанньаларын тупсарар сыалтан эбии үбүлээһини көрөргө этии киллэрбиппит. Маныаха 42 мөл. 749,5 тыһ.солк. үп көрүллэрэ суоттаммыта. Ол эбэтэр, биир үлэһиккэ страховой усунуостарын кытары 21 402,6 солк. тиксэрэ. Этиибитин Ил Түмэн бүддьүөккэ сис кэмитиэтэ ылыммыта, 2016 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн барылыгар уларыйыылар киирбиттэрэ уонна пленарнай мунньахха бигэргэммиттэрэ.

2015 сыл сэтинньи 30 күнүгэр Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар парламент истиилэрэ ыытыллыбыта. Мунньах кыттыылаахтара СӨ аҕыйах ахсааннаах хотугу норуот быраабын көмүскүүргэ 90-с сылларга ылыллыбыт федеральнай сокуоннар үтүө оруоллаахтарын бэлиэтээбиттэрэ. Докумуоҥҥа үгэскэ кубулуйбут айылҕанан туһанан олорор аҕыйах ахсааннаах норуоттар көһө сылдьан олороллоругар сокуонунан мэктиэлэммит өйөбүл баара. Ол эрэн 2015 сылга СӨ Счетнай балаататын хонтуруоллуур тэрээһиннэрэ быһаарбыттарынан, ол кэмҥэ үлэлиир өрөспүүбүлүкэтээҕи нуормалыыр быраап аахталара федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэспэттэрэ. Инньэ гынан табаны иитэр хаһаайыстыбалары өйөөһүҥҥэ үлэ ыытыллыахтааҕа.

Бу уларытыылары киллэриигэ бүддьүөт кэмитиэтиттэн норуот дьокутааттара Александр Уаров, Виктор Губарев, Дмитрий Саввин, Евгения Михайлова, Александр Ноговицын, Василий Местников уонна Иван Андросов кыттыбыттара. Онно Ил Түмэн вице-испиикэрэ Виктор Губарев: «Олох таһымын өйөөһүн боппуруоһа турар»,  - диэн эппитэ уонна табаһыт хамнаһа Саха Сиригэр олохтоммут хамнас алын кээмэйиттэн кыратын ааһан, тиийинэн олоруу алын кээмэйигэр да тиийбэтин ыйбыта. Тыа сирин уонна аграрнай бэлиитикэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Саввин таба ахсаана 395 тыһыынча төбөҕө тиийэ сылдьыбытын санаппыта. Евгения Михайлова таба ахсаана эрэ аччаабытыгар буолбакка, табаһыттар ахсааннара аҕыйыырыттан долгуйарын биллэрбитэ. Ити дьокутааттар уларыйыылары өйүүргэ эппиттэрэ.

Бүддьүөт кэмитиэтэ икки сис кэмитиэттэр этиилэрин өйөөбүтэ, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 21 402,6 солк. хамнаһы толуйуу баар буоларыгар сөбүлэспитэ.

2015 сыл ахсынньы 17 күнүгэр Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар сокуон барыла бигэргэммитэ. 2,5 сыл туруорсубут боппуруоспут быһаарыллыбытыгар үөрүүбүт муҥура суоҕа. Бу кыайыы - норуот дьокутааттара, уопсастыбаннас, муниципальнай тэрилтэлэр бэрэстэбиитэллэрэ  бииргэ туруулаһыыларын түмүгэ. Табаһыттар хамнастарын туруорсууга өрүү биһиги аттыбытыгар В.М. Членов уонна И.И.Андреев бааллара. Маны тэҥэ улахан өйөбүлү «Анаабыр алмаастара» АУо генеральнай дириэктэрэ П.А. Маринычев оҥорбута.

Билигин табаһыт хамнаһа 60-70 тыһ. солкуобайга диэри тиийэр. Бу көрдөрүү таба ахсааныттан уонна төрүөҕү хаалларыыттан быһаччы тутулуктаах. Хамнастан таба ахсаана тутулуктаах диэн эрдэ этэн турабын. Ол курдук, 2023 сылга таба ахсаана 171 тыһыынчаҕа тэҥнэстэ, бу 2022 сылы кытары тэҥнээтэххэ 5% үрдүк.