Устуоруйа

Маныаха саха омук өлө-өлө тиллэн, үгүс моһоллору ааһан, бэйэ-бэйэтин кытта ыга тардыһан, биир сутурук буола түмүллэн үөскээбит устуоруйатын модун төрүтүн үчүгэйдик билиэххэ наада. Саха бэйэтин эрдэтээҥҥи өйүгэр-санаатыгар Ил – судаарыстыбаннас туһунан оҥорон көрөрүн таһынан, чопчу өйдөбүллэрдээҕэ мөккүөргэ туруо суоҕун сөп. Саха норуота нуучча холуонньалааһынын анныгар хайдах киириэҕиттэн, тутатына кэриэтэ уопсастыбаннай тутулу уонна салайыы систиэмэтин олохтооһуну туруорсан эрэ буолбакка, бэйэтин санаатын уонна көрүүтүн этэн киирэн барбыта.

Саха норуота историческай бэйэни өйдөөһүнүгэр уонна ылыныытыгар судаарыстыбаннас элэмиэннэрэ олус күүстээхтэр. Саха норуотун историческай дьылҕатыгар араас култууралар уустук хатыһыылара баарын үрдүнэн, «мин» уонна «саха» диэн өйдөбүллэр хаһан да сүппэттии олорон хаалбыттар. Ол түмүгэр кини Ийэ тыла түөлбэлээн эрэ тыыннаах ордон хаалбакка, аттынааҕы уонна чугастааҕы бары көс олохтоох омуктарга күүстээх сабыдыалы оҥорон, күннээҕи туттар тылларыгар кубулуйбут. «Сахабын» диир санаата уонна өйдөбүлэ ураты күүстээх буоланнар, хаар-муус дойдуга дьиэ сүөһүтүн иитэр бэйэтин төрүт култууратын быспатах эрэ буолбатах, чэчирии сайыннарбыт. Олохтоох абориген омуктар олохторун-дьаһахтарын тэринэр, оҥостор култуураларын ылыммытын таһынан,  төрүт бэйэтин үгэстэринэн байытан, хаҥатан биэрбит.

Нуучча кэлиэн уонна баһылыан иннинээҕи устуоруйатыгар, саха норуота феодальнай-родовой тутулга олорбута, административнай-территориальнай арахсыы, үллэһик туһунан бигэ өйдөбүллээҕэ уонна ону кытаанахтык тутуһара мэлдьэһиллибэт чахчы. Аҕа уустарынан арахсар саха бастакы улуустарын уонна нэһилиэктэрин бэлиэтиир сэргэлэр, нуучча кэлиэн инниттэн бааллара.

XVII үйэ бастакы аҥаарыгар Арассыыйа састаабыгар холбоммут Саха cирэ, сүрдээх ыарахан, улахан эриирдээх-мускуурдаах суолу ааспыта. Бастаан утаа кыргыллыыны да билбитэ, хараҥа батталы, сирэйэ-хараҕа суох атаҕастабылы көрсүбүтэ. Итинник быһыыга-майгыга эстэн-сүтэн, буруота умуллан хаалар толору кыахтааҕа. Биирдиилээн омук чулуу дьоно, бэйэлэрин харыстаммакка уһулуччу чорбойон тахсаннар, ырыых-ыраах олохтоох күн ыраахтааҕыга тиксэннэр-түгэнэннэр норуоттарын араҥыччылыыр суоллары хайбыттара.

Аарыма судаарыстыба састаабыгар холбоммут  кыракый саха норуота бэйэтин бары уратыйар туспатын олох чөл тутан сылдьыбыта. Ол онуоха уйаара-кэйээрэ суох киэҥ сир быстар уһугар олохтооҕо, онуоха эбэн Арассыыйа бэйэтин кыра омуктарын  булгуччу симэлитиэхтээх хабыр судаарыстыбаннай бэлиитикэни өрө туппатаҕа көмөлөспүт буолуохтаах. Итинник бигэргэтии Арассыыйа састаабыгар киирсэр бары кыра ахсааннаах норуоттар дьылҕаларыгар сыһыаннааҕа чахчы.

Саха чулуу дьоно олохтоох салайыныы төрүттэрин быраактыкаҕа киллэрэри  ситиһэр туһугар үйэлэргэ дьаныардаахтык туруорсубуттара. Маһары Бөдьөкө, Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап ити дьыалаҕа бастакы ситиһиилэммиттэрэ. 1822 сыллаахха  Сибиир норуоттарын дьаһалта уонна сууттуур былаастарын боломуочуйаларын кэҥэппит «Туора урдустары салайыы туһунан» Устаабы ылыныы биллэр-көстөр оруолламмыта. Бу Устаап Сибиир кыра норуоттарын бырааптаах балаһыанньаларын Арассыыйа сокуону таһаарар устуоруйатыгар бастакынан бигэргэппит докумуон буолар. Саха Степной Дууматын устуоруйата (1827-1838 сс.) национальнай олохтоох салайыныы иһин охсуһуу биир чаҕылхай ыстараныыссатынан буолар. Бу Степной Дуума бэйэтин бэлиитикэтин ыытарга, ол туһуттан ыраахтааҕы былаастарынан соҥноммут хонтуруолтан быыһанарга холоммута. Ол иһин үлэтэ тохтотуллубута, бэйэтэ ыһыллыбыта. Саха Степной Дуумата төһө да кылгас үйэлэммитин иһин, норуот историческай өйө-санаата сайдыытыгар улахан оруолу оонньообута.

XIX үйэ иккис аҥаарын бүтүүтүн диэкиттэн бэйэтин уопсастыбаннай, национальнай бэйэни билиниилээх, тэҥ бырааптаах буолуу иһин уҕараабат охсуһуутун саҕалаабыт, оччотооҕу саха интэлигиэнсийэтин бас-көс киһитэ В.В.Никифоров-Күлүмнүүр устуоруйаҕа бэйэтэ ураты миэстэлээх сүдү лиичинэс буолар. Холуонньалаах кытаанах эрэсиим саҕана, Саха сиригэр олохтоох салайыныыны киллэрэри утумнаахтык туруорсубута, бэйэлэрин импиэрийэлэригэр олорон «туора урдустарынан» ааттанар омуктар национальнай бэйэлэрин билиниилэрэ, дьиҥнээҕинэн национальнай-босхолонуулаах хамсааһыннара үөскүүрүн ситиспитэ сөҕүмэр көстүү буолар!

1917 сыллааҕы олунньутааҕы өрөбөлүүс­сүйэ кэнниттэн (1917 с. от ыйыттан – 1919 с. ахсынньытыгар диэри) Саха уобалаһыгар Земскэйдээҕи бэйэни салайыныы тэриллэн үлэлии сылдьыбыта. Земство олус кылгас кэмҥэ, Арассыыйаҕа Кырасдааныскай сэрии будулҕана ытылла турдаҕына, уопсастыбаннай төрүт, судаарыстыбаннай систиэмэ, күннээҕи олох-дьаһах бүттүүнэ үрэллибит, туох барыта алдьана, тохто турар быһыытыгар-майгытыгар үлэлээн ааспыта. Ол эрээри, ыйдаҥа син биир олох очурдарын сырдатан ылара. Земскэй мунньах ыытыллыыта, чуолаан саха уопсастыбатын олоҕор үчүгэй дьайыылаах буолбута. Өрөспүүбүлүкэбит суверенитеттаах сайдыытын идиэйэтэ өссө оччолорго көтөҕүллэ, өйгө-санааҕа тиэрдиллэ сылдьыбыттара диэн бигэргэтэр кыахтаахпыт.

1917 сыл сайыныгар тэриллибит «Федералистар Саха сиринээҕи үлэ сойуустара» баартыйа бэйэтин тула уопсастыба араас араҥатын бэрэстэбиитэллэрин түмпүтэ. Бу баартыйа кууруһа – Арассыыйа норуоттарын дьиҥ тэҥ бырааптаах уонна дэмэкирээттии тутуллаах федерацияларын тэрийии этэ. Хомойуох иһин, бу баартыйа үлэтин-хамнаһын туһунан билиҥҥэ диэри анаан чинчийии, үөрэтии суох.

Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтэ үөскээһинигэр эдэр бассабыыктар М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, И.Н.Барахов уонна кинилэр уонунан ахсааннаах соратниктара киллэрбит кылааттара тугунан да кэмнэнэр кыаҕа суох. Бу төлөннөөх хомуньуустар олохторун тиһэх түгэнигэр диэри, социализм  идиэйэлэригэр бэриниилээх хаалбыттара. Кинилэр, ханнык да хос санаата суох, туох да манньаны эрэйбэккэ норуоттарын дьолун туһугар төрөөбүттэрэ, олорбуттара, охсуспуттара уонна олохторун толук уурбуттара.

Саха АССР тэриллибит историческай аактата Саха сиригэр олорор бары норуоттар интэриэстэригэр эппиэттиирэ уонна кинилэр үйэлэргэ күүппүт күүтүүлэрэ олоххо киириилэрин мэктиэтинэн буолуон сөптөөҕө. Ол курдук, экэниэмикэ улахан сорҕото өрөспүүбүлүкэ дьаһайыытыгар хаалбыта, наркоматтар улахан быраабынан туһаналлара, анал балаһыанньаларынан бүддьүөттэр бырааптара кэҥэтиллибиттэрэ. Автономия сүнньүнэн Саха сирин норуоттара бэлитиичэскэй уонна духуобунай бииргэ түмсүүлэригэр сүүнэ улахан суолталаммыта.

Ол эрээри, 20-с сыллар иккис аҥаар­дарыгар хайыы-үйэ киин бартыыйынай салалта өттүттэн автономиялар  бырааптарын уонна боломуочуйаларын кыпчыйыы көстүүлэрэ баар буолбута. Хомуньуус баартыйа ыытар национальнай бэлиитикэтинэн астыммат буолуу түмүгэр, 1927 сыл балаҕан ыйыгар П.В.Ксенофонтов салалталаах кон­федералистар  бэлитиичэскэй баартыйалара үөскээбитэ. Конфедералистар РК(б)П национальнай бэлиитикэҕэ сыһыаннаан, кутталлаах тосту өҕүллүүнү оҥорбутун сон­но тутатына өйдөөбүттэрэ уонна норуот ситиспит Конституциялаах кыайыыларын, сэбиэскэй дэмэкирээтийэ дьиҥнээх сайдыытын харыстыыр туһугар охсуһууга туруммуттара. Конфедералистар кылгас кэм иһигэр бүтүннүү урусхалламмыттара.

30-с сыллартан автономнай өрөспүү­бүлүкэлэр статустара  ССРС Конституциятыгар куолутугар эрэ билиниллэр буолан барбыттара. Автономнай өрөспүүбүлүкэ бэйэтин боппуруостарын бэйэтэ быһаарар кыаҕыттан мэлийбитэ. Национальнай интэлигиэнсийэ элиитэтин буржуазнай национализмҥа, бартыыйынай, сэбиэскэй үлэһиттэри уҥа халыйыыга, троцкизмҥа, оппортунизмҥа буруйдааһын түмүгэр, киэҥ далааһыннаах репрессиялар саҕаламмыттара. Ол былаас уонна салайыы уорганнарын олохтоммут киэптэрэ алдьаныыларыгар тиэрпитэ.

Саха норуота Арассыыйа судаарыстыбатын састаабыттан тахсарга эбэтэр бэйэтэ-бэйэтигэр туспа бүгэргэ сорумматаҕын, оннук боппуруос хаһан да турбатаҕын устуоруйа туоһулуур.

Дьиҥ дэмэкирээтийэлээх саҕалаа­һын­нарга олоҕуран Федерацияны тутуу, үөһэттэн уонна аллараттан бэйэ-бэйэҕэ уун-утары хардарыта хамсааһын буолар. Бу бэйэ-бэйэҕэ утарыта хамсааһыннар биир ньыгыл сөбүлэһиилээх буоллахтарына, ол Федерация бигэ акылаатын мэктиэтэ буолар.

Федерация саҥа бигэ укулаата ууруллар балаһыанньатыгар, кини субьектарын интэриэстэрин сиэрдээхтик тэҥнээн биэрии түбэлтэтигэр эрэ ол ситиһиллэр.

 Терентий Ермолаев, история наукатын хандьытаата, ГЧИ наукаҕа үлэһитэ.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа олохтонуута уонна сайдыыта» монографиятыттан